در میان ژانرهای مختلف فیلم، مستند بر مبنای واقعیت یا حقیقت ساخته میشود. در این مقاله به 14 فیلم از بهترین فیلم های مستند ایرانی میپردازیم. معیار ما در انتخاب فیلمها، رتبه آیامدیبی و رای بینندگان است.
مستند ژانری از فیلمسازی است که از صحنههای ویدیو و فیلم، عکسها یا صدای افراد و رویدادهای واقعی استفاده میکند که وقتی تدوین میشوند یک داستان، دیدگاه، پیام یا تجربه خاص ایجاد میکنند. مستندها میتوانند خندهدار، دلهرهآور، اضطرابآور، طعنهآمیز، پوچ، الهامبخش، سرگرمکننده، تکاندهنده یا ترکیبی از اینها باشند. بهطور سنتی، فیلمهای مستند به منظور قرار گرفتن در یک برنامه تلویزیونی یا برای اکران در سینما، 30 دقیقه الی 2 ساعت طول میکشند. با این حال، اغلب مستندها، بهخصوص در سالهای اخیر با ظهور اینترنت و فیلمهای وب، کوتاهتر هستند.
مستندسازان با ارائه اطلاعات واقعی در مورد افراد، مکانها و رویدادها، بهطور کلی، اما نه همیشه، بینندهها را به دنیا و تجربیات جدید میکشانند. اما یک فیلم مستند تنها از حقیقت ساخته نمیشود؛ بلکه فیلمساز با کارهایی که روی آن عناصر واقعی انجام میدهد، آنها را به روایتی کلی تبدیل میکند که تلاش میکند به همان اندازه حقیقت قانعکننده باشد. شش دسته اصلی فیلمهای مستند عبارتند از مستند شاعرانه، مستند واقعگرا، مستند مشاهدهای، مستند مشارکتی، مستند انعکاسی و مستند اجرایی. در این مقاله به بررسی بهترین فیلم های مستند ایرانی میپردازیم.
آنچه در ادامه میخوانید
بهترین فیلم های مستند ایرانی
با ما همراه باشید تا نگاهی به 14 فیلم پرطرفدار از فیلم های مستند ایرانی بیندازیم.
1. فیلم مستند ایرانی خانه سیاه است ؛ از فیلم های مستند قدیمی ایران
- کارگردان: فروغ فرخزاد
- سال ساخت: 1341
- امتیاز آیامدیبی: 7.8
- مدت زمان: 20 دقیقه
در خانه سیاه است، فروغ فرخزاد، شاعر ایرانی، زندگی ساکنان جذامخانه بابا باغی تبریز را با همدلی و ظرافت نمایش میدهد.
بر این پرده اکنون نقشی از یک زشتی، دیدی از یک درد خواهد آمد که دیده بر آن بستن دور است از مروت آدمی.
تصویر مورد نظر زنی است که در مقابل آینه ایستاده و مستقیم به انعکاس خود خیره شده است. صورت او یک سیب سرخ کرم خورده است و با این حال دوربین نزدیکتر میشود. کارگردان تا وقتی که مخاطبانش بتوانند بشریت مشترک خود را در چشمان جذام ببینند، از این که به مخاطبش اجازه دور شدن بدهد امتناع میکند. بدین ترتیب خانه سیاه است آغاز میشود. جذامیان از جامعه طرد شدهاند و در اینجا نگاهی همدلانه و غالباً آزاردهنده به دنیای آنها را خواهیم دید. فیلمهای ساکنان این آسایشگاه با روایت فرخزاد و گلستان پخش میشود؛ فروغ از قرآن، عهد عتیق و شعرهای خود میخواند و نفر دوم روی تصاویر مختلفی از بیماران و در حین رسیدگی به آنان اطلاعاتی از جذام ارائه میدهد.
یکی از صحنههای بسیار جدی و تحریکآمیز فیلم، کودکانی هستند که با وجود ابتلا به جذام در کلاس درس دعای سپاسگزاری میخوانند. از آنجا که فرخزاد ما را به دنیایی سوق میدهد که بهطور شهودی، غیرانسانی احساس میشود، ما را مجبور میکند تا شادی و ابتذال روزمره زندگی آنها را با زندگی روزمره خود مقایسه کنیم. ما در حال تماشای زنی هستیم که در چشمانش سرمه میکشد و مادری که موهای دخترش را شانه میزند. حیرتانگیزتر این است که در فیلم یک مراسم عروسی سنتی در میان همه رقصها و سازها را میبینیم که میهمانان بخشی از اندام خود را ندارند و چهره عروس و داماد بیشتر از زنان و مردان دیگر عجیب به نظر میرسد. مخاطب میپرسد چگونه میتوان در چنین مکانی عروسی گرفت؟ چگونه میتوان خانواده و فرزند داشت؟ جواب در قلب سوال نهفته است؛ ما در حال تماشای انسانهایی از گوشت و خون مانند خودمان هستیم.
این فیلم در پاییز سال 1341 به کارگردانی فروغ فرخزاد و تهیهکنندگی ابراهیم گلستان ساخته شد. جمعیت کمک به جذامیان آن را سفارش داده بود. این فیلم در همان سال جایزه بهترین فیلم را در فستیوال فیلم آلمان غربی دریافت کرد و نسخه باکیفیت آن، از بین فیلم های مستند ایرانی و غیر ایرانی در هفتادوششمین دوره جشنواره بینالمللی فیلم ونیز نمایش داده شد.
2. مستند این فیلم نیست ؛ از فیلم های مستند سیاسی ایرانی
- کارگردان: جعفر پناهی و مجتبی میرطهماسب
- سال ساخت: 2011
- امتیاز آیامدیبی: 7.4
- مدت زمان: 75 دقیقه
جریان فیلم، یک روز از زندگی جعفر پناهی در آپارتمانش است و با استفاده از موبایل فیلمبرداری شده است. پناهی در شرایطی این فیلم را ساخته است که بعد از دستگیری در سال 2010، حکم 6 سال زندان و ممنوعیت فعالیت بهعنوان کارگردان فیلم یا نویسنده فیلمنامه برایش صادر شد. او تصمیم گرفت به جای سکوت و عافیتطلبی فیلمی بسازد که فیلم نیست. این شیطنت، کار ژان لوک گدار را قبل از اینکه دیوانه شود به یاد میآورد.
این فیلم نیست با وقتگذرانی کارگردان در اتاق نشیمن خانهاش شروع میشود. پناهی با وکیلش در مورد شانس رد شدن رای قبلی پرونده صحبت میکند. وی پس از صرف صبحانه، سرانجام رو به دوربین میکند و معلوم میشود که فیلمبردار مجتبی میرطهماسب است. این فیلم نیست، حتی بدون یک زیرنویس سیاسی، میتواند بهعنوان یک مقاله بصری بسیار مؤثر در مورد آنچه که منظور ما از فیلمسازی است عمل کند.
هسته اصلی تصویر یک تلاش نسبتا بیپروا برای از درون تخریب کردن خشونت و سختگیری است. بازیگر فیلمنامهای مربوط به یک زن جوان را تهیه میکند که والدینش به منظور عدم حضورش در دانشگاه، مانع شدهاند خانه را ترک کند. پناهی یک منطقه را برای لوکیشن چسب میزند و خواندن فیلمنامه را شروع میکند. آیا او الان فیلم میسازد؟ آیا او فیلم پیشنهادی فیلمنامه را میسازد؟ آیا او درمورد مردی که قادر به ساختن فیلم پیشنهادی فیلمنامه نیست، فیلم میسازد؟
این یک فیلم نیست به طرز وحشتناکی خشک و بیرحمانه خودآگاه به نظر میرسد و بیشتر با قطعههای پستمدرن مانند کلوزآپ عباس کیارستمی ارتباط دارد. با این حال، این تصویر سرشار از شوخیهای بامزه و صحبتهایی با خود است. مکالمات پناهی با یک ایگوانای خانگی اندکی به بحث درباره معناشناسی کمک میکند. مستند این یک فیلم نیست در جشنواره فیلم کن، فستیوال فیلم نیویورک و جشنواره بینالمللی فیلم ورشو پخش شد و در آذر 1391 بهعنوان یکی از 15 نامزد اولیه برای دریافت جایزه اسکار بهترین فیلم مستند برگزیده شد که برای فیلم های مستند ایرانی اتفاق ارزشمندی است.
3. فیلم مستند مشق شب
- کارگردان: عباس کیارستمی
- سال ساخت: 1367
- امتیاز آیامدیبی: 7.9
- مدت زمان: 86 دقیقه
کیارستمی با ابراز نگرانی از اینکه فرزندش در مشق شب خود مشکل داشته است، شروع به تحقیقات تصویری کرد و به مصاحبه با دانشآموزان 6 ساله دبستان پسرانه که عمدتا همکلاسیهای پسرش بودند پرداخت. آنچه آشکار میشود دلهرهآور است؛ زیرا ما با قربانیان نقص سیستمی مواجه میشویم که فقط به انضباط و مجازات اهمیت میدهد. اکثر بچهها معنی مجازات را خیلی خوب میدانند؛ از آنجا که تقریبا همه والدینشان، آنها را مورد ضرب و شتم قرار میدهند. اما به سختی کسی از بین آنها فکر میکند که پاداش چیست؛ زیرا آنها هیچ وقت پاداشی دریافت نمیکنند.
این کیفرخواست دلخراش از سیستم آموزشی ایران در حالی فیلمبرداری شد که جنگ 8 ساله با عراق ادامه داشت. مشق شب خیلی کم نمایش داده شده، شاید به این دلیل که روی فیلم 16 میلیمتری ضبط شده و هنوز ترمیم نشده است. اما یک فیلم حیاتی، آزاردهنده، روشنگرانه و بهخصوص قابل توجه است؛ زیرا نشان میدهد فیلمساز فشار به مرزهای فرمی که در آن کار میکند را شروع میکند، تجربیاتی که در کلوزآپ حتی بیشتر میشود. در مجموع مشق شب از معدود فیلم های مستند ایرانی است که سیاستهای آموزشی ایران را زیر سوال میبرد و به بیاطلاعی از سیستمهای جدید آموزشی اشاره میکند.
4. فیلم مستند ایرانی سونیتا ؛ از فیلم های سینمایی مستند ایران
- کارگردان: رخساره قائم مقامی
- سال ساخت: 2015
- امتیاز آیامدیبی: 7.6
- مدت زمان: 90 دقیقه
سونیتا داستان الهام بخش سونیتا علیزاده، پناهنده 18 ساله افغان در ایران را روایت میکند. او که مایکل جکسون و ریحانا را والدین معنوی خود میداند، آرزو دارد یک رپر بزرگ شود. تا اینجا تنها هواداران علیزاده، سایر دختران نوجوان در یک پناهگاه در تهران هستند، اما خانواده او آینده بسیار متفاوتی برای سونیتا برنامهریزی کردهاند؛ آنها میخواهند او را در مقابل 9000 دلار به عقد کسی درآورند. با این مبلغ برادرش نیز ازدواج خواهد کرد.
کارگردان ایرانی، رخساره قائم مقامی به وضوح از مشاهدهگر به مشارکتکننده تغییر میکند و پیشبینیها را با تغییر داستان سونیتا دگرگون میکند. سونیتا داستان فراموشنشدنی به سن قانونی رسیدن یک زن جوان با روحیه آزاد را در مقابل محدودیتهای یک جامعه سنتی قرار میدهد. این مستند پرترهای صمیمی از خلاقیت و زن بودن است و پیچیدگیهای کمتر دیده شده و تضادهای جامعه ایران را از طریق لنزهای هنرمندی که در حال تعریف کردن از نسل بعدی است، برجسته میسازد.
سونیتا بهعنوان یکی از فیلم های مستند ایرانی، جایزه بزرگ هیئت داوران و جایزه تماشاگران جشنواره فیلم ساندنس 2016، جایزه مستندسازان و تماشاگران فستیوال اروپایی مستندسازان، جایزه بهترین فیلم مستند جشنواره بینالمللی آمستردام، جایزه فستیوال فیلم مستند حقوق بشر و جوایز متعدد دیگری را کسب کرده است.
5. مستند علف: نبرد یک ملت برای زندگی
- کارگردان: مرین سی.کوپر و ارنست بی. شودزاک
- سال ساخت: 1925
- امتیاز آیامدیبی: 7.7
- مدت زمان: 71 دقیقه
«علف: نبرد یک ملت برای زندگی» ماجرای یک قوم و یک فیلم صامت است. کارگردانان این فیلم با یکی از اقوام بختیاری ایران به نام بابا احمدی در گذر از گذرگاه زردکوه طی یک سفر 48 روزه همراه میشوند. یک سوم اول، تصویر یک سفرنامه است. اما با ظهور ایل بختیاری، فیلم حرکت روایی و دامنه حماسی پیدا میکند. گذر ایل بختیاری تنها برای عبور از رودخانه یخبندان کارون بدون قایق یا پل، شش روز طول میکشد. سپس از دو هزار پا از دیوار صخرهای محکم صعود میکنند و قبل از مواجهه با بزرگترین مانع، یعنی قله زردکوه پر برف، از تندآب بسیار سرد دیگری در کوهستان عبور میکنند. علف از قدیمیترین فیلم های مستند ایرانی است. عکسهای باشکوه کوچ، سفری دشوار را بهعنوان آداب یک قوم به تصویر میکشد.
6. فیلم مستند Alone Through Iran – 1144 Miles Of Trust
- کارگردان: آندره لارسون، شمیم برکه
- سال ساخت: 2017
- امتیاز آیامدیبی: 8.3
- مدت زمان: 60 دقیقه
کریستینا با دو رکورد جهانی خود در دو 12 و 48 ساعته بر روی تردمیل، برای دویدن خود به سه دلیل اصلی ایران را انتخاب کرد: طبیعت زیبا، مسافت طولانی و تعصبات خاص خودش علیه این کشور. او میخواست یک کشور ناشناخته را بدون هیچ ارتباط قبلی با آن کشف کند. تنها دانستههای او اطلاعاتی براساس پوشش رسانههای غربی بود.
در طی دو ماه، کریستینا خودش و ترسهایش را با نادانستهها و تعصبات خود در مورد اینکه یک کشور مسلمان برای زنی که 1144 مایل را تنها میدود چگونه است به چالش کشید. این فیلم، کریستینا را قبل از انجام این سفر، حین انجام آن و بعد از پایان کار به تصویر میکشد. کریستینا طی 58 روز از ایران عبور میکند و فیلمبرداری Alone through Iran: 1144 miles of trust هشت روز طول میکشد. این مستند از سال 2017 تاکنون در بیش از 20 کشور به نمایش در آمده است.
7. فیلم مستند ایرانی بازمانده ای از ماگادان
- کارگردان: عارف محمدی
- سال ساخت: 2012
- امتیاز آیامدیبی: 8.7
- مدت زمان: 52 دقیقه
این مستند یک داستان واقعی درباره دکتر عطا صفوی، یک متخصص اورولوژیست بازنشسته است که هماکنون در تورنتو زندگی میکند. در سال 1947 وقتی صفوی 20 ساله بود، بهعنوان یک فعال چپ در ایران توسط مأموران محمدرضا شاه با تبعید به یک شهر دورافتاده در جنوب ایران مورد تهدید قرار گرفت.
بنابراین وی تصمیم گرفت به اتحاد جماهیر شوروی که توسط بسیاری از ایرانیان بهشت کمونیستها تصور میشد فرار کند. وی بلافاصله به دلیل تلاش غیرقانونی برای ورود به اتحادیه جماهیر شوروی، دستگیر و به دو سال زندان محکوم و در آنجا موظف به کار در یک کارخانه آجرپزی شد. بعدا مامورین کاگب، وی را برای تحقیقات بیشتر بردند و به اتهام جاسوسی برای امپریالیسم، به گذراندن بیست و پنج سال زندان در ماگادان، شهری واقع در شمال شرقی روسیه و بخشی از سیبری محکوم کردند.
در حالی که در ماگادان بیشتر از سه هزار زندانی مردند یا اقدام به خودکشی کردند، عطا تصمیم گرفت برای حق زندگی خود بجنگد. این مستند داستان بهترین سالهای او در غیرانسانیترین شرایط است.
8. مستند باد صبا ؛ از لیست بهترین فیلم مستند ایرانی
- کارگردان: آلبرت لاموریس
- سال ساخت: 1978
- امتیاز آیامدیبی: 8.2
- مدت زمان: 71 دقیقه
The Lovers ‘Wind (فرانسوی: Le Vent des amoureux) یک فیلم مستند فرانسوی در مورد چشمانداز هوایی شگفتیهای طبیعی و انسانی ایران است. لاموریس در حین فیلمبرداری این مستند، در سقوط هلیکوپتر در ایران کشته شد. همسر و پسرش براساس یادداشتهای او تولید فیلم را تمام کردند و فیلم هشت سال بعد در سال 1978 اکران شد. مستند باد صبا نامزد دریافت جایزه اسکار بهترین فیلم مستند شد.
اگرچه این یک فیلم مستند است، اما چشمانداز گرفته شده در اینجا چیزی شبیه به شاهکار کوتاه قبلی لاموریس، یعنی «بادکنک سرخ»، یک روایت عرفانی است. همچنین موسیقی این اثر ساخته حسین دهلوی و ابوالحسن صبا است. این فیلم مستند که به سفارش اداره فرهنگ و هنر ایران ساخته شده، شبیه هیچ یک از فیلم های مستند ایرانی دیگر نیست.
9. فیلم مستند متهمین دایره بیستم
- کارگردان: حسام اسلامی
- سال ساخت: 2017
- امتیاز آیامدیبی: 6.8
- مدت زمان: 90 دقیقه
در متهمین دایره بیستم، کارگردان حسام اسلامی به یک پرتره غنی و جذاب از یک باند نوجوان پسر میپردازد که در خیابانهای تهران به اتومبیلها دستبرد میزنند. نزدیکی او به مجرمان جوان که با او آشنایی و رابطه صادقانه و صمیمانهای دارند، به اسلامی اجازه میدهد بدون هیچگونه داوری درباره ارزشها یا اخلاقیات سطحی، کار، زندگی و آرزوهای آنها را نشان دهد. او پنج سال با این باند تبهکار در ارتباط است و هنگامی که آنها را در سرقت چند خودرو همراهی میکند، دوربینش روشن است و تنها احوالات آن جوانان را نشان میدهد. داستان تا دستگیری شخصیت اول فیلم ادامه مییابد و حتی ازدواج او و تحول شخصیتیاش را نمایش میدهد. متهمین دایره بیستم یکی از بحثانگیزترین فیلم های مستند ایرانی در سالهای اخیر است.
10. مستند Norooz, Somewhere Else ؛ از فیلم های سینمایی مستند ایران
- کارگردان: یاسمین آشوا
- سال ساخت: 2017
- امتیاز آیامدیبی: 9.5
- مدت زمان: 79 دقیقه
روزی که فصل بهار آغاز میشود، برای ایرانیان خارج از کشور احساس دلتنگی به ارمغان میآورد. در این زمان در ایران به مدت دو هفته جشنواره نوروز باستانی که جشن زندگی جدید، تولد دوباره و امید است برگزار میشود و هیچ تعطیلات مذهبی تاکنون نتوانسته بر محبوبیت نوروز پیروز شود.
این مستند تصویری از ایرانیان، انگیزه و رفتار آنها برای زنده نگه داشتن فرهنگ خود در هلند را نشان میدهد. در طول فیلم شخصیتهای مختلف و برنامههای آنها برای این جشنواره سنتی و خارقالعاده در فرهنگ ایرانی را دنبال میکنیم. تمرکز روی روشی است که ایرانیان سعی میکنند فرهنگ باستانی ایرانی را زنده نگه دارند و اینکه چطور جشن نوروز کم و بیش به حفظ هویت ایرانی آنها در هجرت کمک میکند. هنگام دانلود فیلم های مستند ایرانی، مستند Norooz, Somewhere Else را نیز در نظر داشته باشید.
11. مستند مهین ؛ از فیلم های سینمایی مستند ایران
در ویدیوی بالا میتوانید تیزر مستند مهین را تماشا کنید.
- کارگردان: حمدحسین حیدری
- سال ساخت: 1396
- مدت زمان: 94 دقیقه
یکی دیگر از فیلم های مستند برتر ایرانی مستند مهین محسوب میشود که روایتی از زندگی مهین قدیری، اولین قاتل سریالی زن ایران است. در این مستند شاهد زندگی مهین از جنبههای مختلف و قتلهای مختلف او هستیم. از افتخارات این عنوان از بهترین فیلم های مستند سینمای ایران میتوانیم به نامزدی جایزه بهترین پوستر فیلم در جشنواره فیلم فجر و بهترین مستند در جشن حافظ اشاره کنیم. این فیلم محصول سال 1396 است، اما در سال 1398 در سینماهای گروه هنر و تجربه به اکران رسید. برای آشنایی بیشتر با مستند مهین میتوانید به این مطلب مراجعه کنید.
12. مستند ایرانی خاتمه
- کارگردان: برادران زارعی
- سال ساخت: 1398
- امتیاز آیامدیبی: 6.9
- مدت زمان: 89 دقیقه
ساخت مستند خاتمه، یکی دیگر از بهترین فیلمهای مستند های اجتماعی ایران، سه سال طول کشید و در دوازدهمین جشنواره بینالمللی سینما حقیقت جایزه بهترین تدوین و لوح تقدیر بهترین کارگردانی را گرفت و برای جایزه بهترین فیلم نیز نامزد شده بود. همچنین در جشنواره فیلم فلورانس، جایزه بهترین فیلم مستند را دریافت کرده است. این عنوان از لیست فیلمهای مستند ساخت ایران درباره دختری افغانستانی است که قربانی ازدواج زودهنگام و خشونت خانگی میشود و در نتیجه از خانه فرار میکند…
13. مستند خاطرات موتورسیکلت
- کارگردان: امیرحسین نوروزی
- سال ساخت: 1396
- مدت زمان: 63 دقیقه
عنوان بعدی که در فهرست بهترین فیلم مستند ایرانی قرار میگیرد، مستند خاطرات موتورسیکلت است. این مستند یکی از مستندهای متفاوت از لیست فیلم های مستند جنگ ایران وعراق محسوب میشود. داستان آن در دوره جنگ میگذرد و درباره جوانهایی موتور سوار است که شهید چمران از آنها میخواهد با مهارتشان به جبهههای جنگ بپیوندند. فیلمساز در زمان حال به سراغ این جوانان رفته که حالا هر کدام به کاری مشغولند.
14. مستند صحنه هایی از یک جدایی ؛ از جدیدترین فیلم های سینمایی مستند ایران
- کارگردان: وحید صداقت
- سال ساخت: 1398
- امتیاز آیامدیبی: 6.2
- مدت زمان: 77 دقیقه
مستند صحنههایی از یک جدایی درباره یکی از مهمترین فیلم های سینمایی تاریخ سینمای ایران یعنی فیلم جدایی نادر از سیمین است. در این عنوان از فیلم های مستند ایرانی مایک لی (Mike Leigh)، ژان-کلود کریر (Jean-Claude Carrière) و ابراهیم گلستان حضور دارند. خود اصغر فرهادی نیز راوی این مستند است. در مستند صحنههایی از یک جدایی شاهد شکلگیری ایده، فیلمنامه و انتخاب بازیگران فیلم جدایی نادر از سیمین تا پایان فیلمبرداری آن هستیم.
کلام آخر
در این مقاله به معرفی ده فیلم ارزشمند از فیلم های مستند ایرانی پرداختیم. دهها فیلم مستند دیگر نیز وجود دارد که ارزش حداقل یک بار دیدن را دارند. شما کدام یک از فیلم های سینمایی مستند ایران را میپسندید؟ به نظر شما بهترین فیلم مستند ایرانی کدام عنوان است؟