روانشناسی سلامت، مطالعه فرآیندهای روانی و رفتاری در سلامت، بیماری و مراقبت‌های بهداشتی است. در این مقاله قصد داریم روانشناسی سلامت را به طور کامل مورد بررسی قرار دهیم.
روانشناسی سلامت یک حوزه تخصصی است که بر چگونگی تاثیر زیست‌شناسی، روانشناسی، رفتار و عوامل اجتماعی بر سلامت و بیماری انسان‌ها تمرکز می‌کند. اصطلاحات دیگر از جمله روانشناسی پزشکی و پزشکی رفتاری نیز گاهی اوقات به جای اصطلاح روانشناسی سلامت بطور متقابل به کار می‌روند. سلامت و بیماری تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارند. در حالی که بیماری‌های مسری و وراثتی شایع و فراگیر هستند، اما عوامل رفتاری و روانی زیادی وجود دارند که می‌توانند بر سلامت جسمی و شرایط پزشکی افراد تأثیر بگذارد.
بر اساس گزارش انجمن روانشناسی آمریکا، روانشناسان بهداشت به بیماران در مدیریت بیماری‌های مزمن کمک می‌کنند و با ترکیب نظریه‌های مختلف و تحقیقات روانشناختی نیز می‌توانند روش‌هایی را برای کمک به بیماران در حفظ سبک زندگی سالم ارائه دهند. روانشناسی سلامت در 30 سال گذشته رشد چشمگیری داشته است. این علم منعکس کننده تغییراتی است که می‌توانند در نحوه درک ما از سلامتی، باورهای غلط و حتی تلقین‌های ما نسبت به ابتلا به بیماری تاثیرات مثبتی ایجاد کنند.
در گذشته و برای درمان بیماری‌ها، پزشکان حرف آخر را می‌زدند و بیماران نیز به آن احترام می‌گذاشتند و دقیقا همان کاری که پزشک به آنها می‌گفت را انجام می‌دادند و هیچ بحث و یا تحقیقی هم درباره بیماری‌شان نمی‌کردند. اما بیماران امروزه راجع به بیماری خود تحقیق می‌کنند، نسبت به سلامتی خود حساس‌ترند و با بحث و گفتگو، پزشکان را به چالش می‌کشانند. علم روانشناسی سلامت همچنین به افراد کمک می‌کند تا از تلقین و ترس ابتلا به بیماری رها شوند. در ادامه این مقاله، روانشناسی سلامت را با جزییات بیشتری مورد بررسی قرار می‌دهیم.
آنچه در این مقاله می‌خوانید:
- روانشناسی سلامت چیست؟
- تاریخچه روانشناسی سلامت
- درک الگوی زیست اجتماعی در روانشناسی سلامت
- اهداف علم روانشناسی سلامت
- کاربردهای روانشناسی سلامت
- تفاوت روانشناسی سلامت با سایر حوزه های روانشناسی
روانشناسی سلامت چیست؟
روانشناسی سلامت، زیر شاخه‌ای نسبتا جدید در علم روانشناسی است که عوامل روانشناختی مربوط به چگونگی سالم ماندن افراد، دلایل ابتلا به بیماری و همچنین چگونگی واکنش افراد در زمان ابتلا به بیماری را مورد بررسی قرار می‌دهد. روانشناسی سلامت طیف گسترده‌ای از حوزه‌های مختلف مانند چگونگی شروع دردهای مزمن تا ابتلا به بیماری‌های جدی، کمک به افراد برای بهبود کیفیت زندگی و توصیه‌های روانشناسی در زمان ابتلا به بیماری را شامل می‌شود.
همانطور که گفتیم، روانشناسی سلامت بر چگونگی تاثیر زیست‌شناسی، روانشناسی، رفتار و عوامل اجتماعی بر سلامت و بیماری انسان‌ها تمرکز می‌کند. این علم با درک چگونگی نقش عوامل روانشناختی، رفتاری و فرهنگی در سلامت جسمی و بیماری‌ها در ارتباط است. عوامل روانشناختی می‌توانند به طور مستقیم بر سلامت افراد تأثیر بگذارند؛ به عنوان مثال، عوامل استرس‌زای محیطی می‌توانند به سلامت روحی و جسمی آسیب برسانند. عوامل رفتاری نیز مانند عوامل روانشناختی می‌توانند بر سلامتی فرد تأثیرگذار باشند. به عنوان مثال، برخی از رفتارها به مرور زمان می‌توانند منجر به بروز بیماری شوند (مانند سیگار کشیدن یا مصرف بیش از حد الکل) و از طرف دیگر برخی رفتارها می‌توانند سلامت فرد را تقویت کنند (مانند رژیم غذایی سالم و ورزش).
روانشناسان سلامت و بهداشت، سلامتی را به عنوان نتیجه فرآیندهای بیولوژیکی (مانند ویروس، تومور و غیره)، عوامل روانشناختی (مانند افکار و عقاید)، عوامل رفتاری (مانند عادات) و برخی فرآیندهای اجتماعی (مانند وضعیت اجتماعی اقتصادی و قومیت) در نظر می‌گیرند. روانشناسان سلامت با درک عوامل روانشناختی مؤثر بر سلامتی و اِعمال مستقیم آنها بر بیماران خاص و یا بکارگیری غیرمستقیم آنها در برنامه‌های بهداشت عمومی، می‌توانند سلامت افراد و جامعه را بهبود بخشند و میزان ابتلا به بیماری‌های مختلف را نیز به میزان قابل توجهی کاهش دهند.
علاوه بر این، روانشناسان سلامت و بهداشت می‌توانند به سایر متخصصان مراقبت‌های بهداشتی (مانند پزشکان و پرستاران) کمک کنند تا در هنگام معالجه بیماران از این علم استفاده کنند. روانشناسان سلامت و بهداشت در محیط‌های مختلفی کار می‌کنند؛ برخی از این محیط‌ها عبارتند از همکاری در کنار سایر متخصصان پزشکی در بیمارستان‌ها و کلینیک‌ها، بخش‌های بهداشت عمومی که بر روی برنامه‌های تغییر رفتار و ارتقا آنها در مقیاس گسترده کار می‌کنند و همچنین در دانشگاه‌ها و دانشکده‌های پزشکی که در آنجا تدریس و تحقیقات علمی مربوط به پزشکی و سلامت انجام می‌شوند.
برخی از موضوعات کلی که در روانشناسی سلامت مورد مطالعه قرار می‌گیرند شامل موارد زیر است:
- کاهش استرس
- مدیریت وزن و چاقی
- ترک اعتیاد
- بهبود تغذیه روزانه
- مشاوره و روانکاوی
- پیشگیری از بیماری
- درک اثرات بیماری
- آموزش مهارت‌های مقابله‌ای
تاریخچه روانشناسی سلامت
اصطلاح روانشناسی سلامت از سال 1978 با تشکیل بخش روانشناسی سلامت انجمن روانشناسی آمریکا، رسما به عنوان زیر مجموعه رشته روانشناسی شناخته شد. برای درک تکامل روانشناسی سلامت در چارچوب روانشناسی، می‌توان به پزشکی باستانی چینی یعنی زمان بقراط (550 سال قبل از میلاد) بازگشت. گذشت سال‌ها و پیشرفت فناوری پزشکی، موجب ایجاد دوگانگی در این علم شد که برخی محققان و نظریه‌ها، ذهن و بدن را دو مقوله جدا از یکدیگر در نظر می‌گرفتند و این امر بر حوزه روانشناسی (مانند مفهوم رفتارگرایی) نیز تأثیر گذاشت.
فاکتورهای روانشناسی سلامت از اوایل قرن بیستم توسط رشته‌هایی مانند طب روانشناختی و روانشناسی رفتاری مورد مطالعه قرار گرفته بودند، اما این رشته‌ها در اصل جزو شاخه‌های پزشکی بودند، نه روانشناسی. در سال 1969 روانشناسی آمریکایی به نام ویلیام شوفیلد (William Schofield) گزارشی با عنوان «نقش روانشناسی در ارائه خدمات درمانی بهتر» را به انجمن روانشناسی آمریکا (APA) ارائه داد. او دریافت که تحقیقات روانشناسی غالبا سلامت روان و سلامت جسم را از یکدیگر جدا می‌دانند و توجه بسیار کمی به تأثیر روانشناسی بر سلامت جسمی دارند. شوفیلد یکی از معدود روانشناسانی بود که در آن زمان در این حوزه کار می‌کرد و اشکال جدیدی از آموزش و یادگیری را برای روانشناسان آینده ارائه داد.
APA در پاسخ به پیشنهاد شوفیلد، در سال 1973 یک میزگرد تشکیل داد تا بررسی کنند که روانشناسان چگونه می‌توانند به مردم در مدیریت رفتارهای مرتبط با سلامتی خود کمک کنند، به بیماران در مدیریت مشکلات سلامت جسمی خود کمک کنند و کارکنان مراقبت‌های بهداشتی را آموزش دهند تا تعامل و ارتباط بهتری با بیماران داشته باشند. پس از بررسی کامل این طرح، روانشناسی سلامت در دهه 1970 به عنوان یک رشته متمایز از روانشناسی در ایالات متحده ظهور پیدا کرد و به عنوان یک رشته مستقل به رسمیت شناخته شد.
درک الگوی زیست اجتماعی در روانشناسی سلامت
امروزه رویکرد اصلی مورد استفاده در روانشناسی سلامت، تحت عنوان «مدل زیست اجتماعی» شناخته شده است. بر اساس این دیدگاه، بیماری و سلامتی نتیجه ترکیبی از عوامل بیولوژیکی، روانشناختی و اجتماعی هستند.
- عوامل بیولوژیکی شامل ویژگی‌های شخصیتی ارثی و شرایط ژنتیکی است.
- عوامل روانشناختی شامل سبک زندگی، خصوصیات شخصیتی و سطوح استرس است.
- عوامل اجتماعی نیز شامل مواردی مانند سیستم‌های پشتیبانی اجتماعی، روابط خانوادگی و باورهای فرهنگی است.
اهداف علم روانشناسی سلامت
علم روانشناسی سلامت اهداف مختلفی دارد که در این بخش به بررسی اهداف اصلی این علم نوین می‌پردازیم.
شناخت عوامل رفتاری و زمینه ای
روانشناسان سلامت و بهداشت، تحقیقاتی را در جهت شناسایی رفتارها و تجربیاتی که موجب ارتقاء سلامت، ایجاد بیماری و تأثیرگذاری بر مراقبت‌های بهداشتی می‌شود انجام داده‌اند و همچنین راهکارهایی را برای بهبود سیاست‌های انواع مراقبت‌های بهداشتی نیز توصیه کرده‌اند. علاوه بر این، روانشناسان به منظور ارتقاء و بهبود سلامت افراد و پیشگیری از بیماری، شیوه‌هایی را برای کاهش مصرف سیگار و بهبود تغذیه روزانه ارائه کرده‌اند و همچنین ارتباط میان ابتلا به بیماری و خصوصیات فردی را نیز بررسی می‌کنند.
روانشناسی سلامت همچنین به عوامل زمینه‌ای، از جمله عوامل اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سبک زندگی که بر سلامت تأثیر می گذارند نیز مرتبط است. برخی تحقیقات نشان می‌دهند که تبلیغات اغوا کننده نیز در وابستگی روانی به دخانیات تاثیرگذار هستند؛ گرچه برخی تحقیقات دیگر نیز هیچ ارتباطی میان قرار گرفتن در معرض رسانه‌های مختلف و سیگار کشیدن در جوانان را پیدا نکرده‌اند.
برخی محققان به این نتیجه رسیدند افرادی که دارای مشاغل استرس‌زا هستند ممکن است بیشتر از افراد دیگر در معرض خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و عروقی قرار بگیرند. تحقیقات دیگر نیز رابطه میان بیکاری و افزایش فشار خون را کشف کرده‌اند. رواشناسان بهداشت و سلامت نیز سعی دارند تا با تغییر رفتارهای سلامت افراد به دو هدف دست پیدا کنند: کمک به افراد برای سالم ماندن و کمک به بیماران برای بهبود و درمان سریع‌تر.
پیشگیری از بیماری
همانطور که گفتیم، روانشناسان بهداشت از طریق تغییر رفتار افراد، سلامت آنان را بهبود می‌بخشند. با این حال، آنها سعی می‌کنند با استفاده از شیوه‌های دیگر نیز از بروز بیماری جلوگیری کنند. روانشناسان سلامت سعی می‌کنند به افراد کمک کنند تا بتوانند تغییراتی مثبت مانند ترک سیگار و الکل، خوردن غذاهای سالم و مقوی و ورزش منظم را در زندگی خود به وجود آورند و از ابتلا به بیماری پیشگیری کنند.
روانشناسان سلامت با پیشگیری از بیماری به ارتقاء سلامت و بهبودی افراد کمک می‌کنند. برخی بیماری‌ها اگر به سرعت درمان نشوند ممکن است منجر به آسیب‌های جدی شوند. روانشناسان تلاش کرده‌اند تا دریابند که چرا برخی از افراد به دنبال پیشگیری زودهنگام یا واکسیناسیون نیستند و از این دانش به منظور توسعه شیوه‌هایی در جهت ترغیب مردم به انجام بررسی‌های اولیه بهداشتی برای بیماری‌هایی مانند سرطان و بیماری‌های قلبی استفاده کرده‌اند.
روانشناسان همچنین در حال یافتن راهکارهایی در جهت کمک به افراد برای جلوگیری از رفتارهای پرخطر (مانند رانندگی با سرعت بالا) و تشویق به رفتارهای موثر بر سلامتی (مثلاً مسواک زدن منظم دندان یا شستن دست) هستند.
اثرات بیماری
روانشناسان سلامت بررسی می‌کنند که یک بیماری چگونه می‌تواند بر بهزیستی روانشناختی افراد تأثیر بگذارد. فردی که به طور جدی بیمار یا مجروح می‌شود، با عوامل استرس‌زای بیرونی مختلفی نیز روبه‌رو است. این مشکلات شامل مشکلات اقتصادی برای پرداخت هزینه‌های بیمارستان و یا خرید دارو، مشکلات مربوط به مراقبت‌های بعد از مرخص شدن از بیمارستان، کاهش اعتماد به نفس بیمار و … است. این عوامل استرس‌زا می‌توانند منجر به افسردگی و کاهش اعتماد به نفس در فرد بیمار شوند.
روانشناسی سلامت همچنین در زمینه ارتقای شرایط زندگی و بهبود روحیه افراد مبتلا به بیماری‌های لاعلاج نیز فعالیت می‌کند. هنگامی که امید چندانی به بهبودی وجود نداشته باشد، روانشناسان سلامت می‌توانند با کمک به بیمار برای بهبود روحیه، کیفیت زندگی وی را بهبود بخشند.
تحلیل انتقادی از سیاست های سلامتی
روانشناسان سلامت به بررسی اینکه سیاست‌های بهداشتی چگونه می‌توانند بر بی‌عدالتی، نابرابری و تبعیض اجتماعی تأثیر بگذارند نیز می‌پردازند. این روش‌های تحقیقاتی، دامنه روانشناسی سلامت را به سطوحی فراتر از سطح سلامت فردی گسترش می‌دهند و به بررسی تاثیر عوامل اجتماعی و اقتصادی بر سلامت افراد در کشورهای مختلف می‌پردازند.
انجام تحقیقات
مانند روانشناسان سایر رشته‌های اصلی علم روانشناسی، روانشناسان سلامت نیز دانش پیشرفته‌ای درباره روش‌های تحقیق دارند. روانشناسان سلامت از دانش خود برای انجام تحقیقات درباره انواع سؤالات مختلف استفاده می‌کنند.
به عنوان مثال، روانشناسان سلامت برای یافتن پاسخ سوالاتی مانند سوالات زیر، تحقیق و جستجو می‌کنند:
- چه چیزهایی در تغذیه سالم تأثیر می‌گذارند؟
- ارتباط استرس با بیماری قلبی چیست؟
- تاثیرات عاطفی آزمایش ژنتیک چیست؟
- چگونه می‌توانیم رفتارهای مربوط به سلامت افراد را برای بهبود سلامتی آنها تغییر دهیم؟
آموزش و ارتباطات
روانشناسان سلامت همچنین می‌توانند مسئولیت آموزش سایر متخصصان سلامت در مورد نحوه انجام مداخلات برای کمک به ارتقاء تغذیه سالم افراد، ترک سیگار، کاهش وزن و غیره را نیز بر عهده بگیرند. آنها همچنین به سایر متخصصان سلامت و روان، مهارت‌های ارتباطی لازم مانند نحوه گفتن خبرهای بد و یا حمایت از تغییر رفتار به منظور بهبود پایبندی به درمان را نیز آموزش می‌دهند.
کاربردهای روانشناسی سلامت
روانشناسی سلامت کاربردهای فراوانی دارد و در این بخش به برخی از کاربردهای اصلی آن اشاره خواهیم کرد.
بهبود ارتباط پزشک و بیمار
علم روانشناسی سلامت به روند ارتباط پزشکان و بیماران کمک می‌کند. در این فرآیند مشکلات زیادی وجود دارد؛ زیرا اکثر بیماران درکی از اصطلاحات تخصصی پزشکی ندارند. یکی از زمینه‌های تحقیق در مورد این موضوع شامل مشاوره «پزشک محور» یا «بیمار محور» است.
مشاوره پزشک محور، عموما حالت راهنمایی دارد که بیمار به سؤالات پزشک پاسخ می‌دهد و نقش کمتری در تصمیم‌گیری دارد. اما این شیوه بیشتر برای افراد سالخورده مناسب است و افراد دیگر به خصوص جوانان این نوع مشاوره را دوست ندارند. آنها مشاوره بیمار محور که تمرکز اصلی آن بر نیازهای بیمار است را ترجیح می‌دهند. این نوع مشاوره به این صورت است که پزشک ابتدا کاملا به صحبت‌های بیمار گوش می‌دهد و درباره انتخاب نحوه درمان نیز با بیمار مشورت می‌کند.
بهبود پایبندی به توصیه های پزشکی
روانشناسان سلامت در فعالیت‌هایی که مربوط به پایبندی و پیروی از توصیه‌های پزشکی و روند درمانی هستند مشارکت می‌کنند. بیماران اغلب خوردن قرص‌های خود را فراموش می‌کنند و یا به طور آگاهانه از مصرف داروهای تجویز شده از سوی پزشک به دلیل عوارض جانبی آنها خودداری می‌کنند. عدم استفاده از داروهای تجویز شده بسیار پرهزینه است و میلیون‌ها داروی قابل استفاده را هدر می‌دهد.
اندازه‌گیری میزان پایبندی به توصیه‌های پزشک و مصرف داروها دشوار است؛ با این وجود شواهدی وجود دارند که نشان می‌دهند می‌توان با تطبیق برنامه‌های درمانی مناسب در زندگی روزمره افراد، میزان پایبندی آنان به مصرف دارو را بهبود بخشید. علاوه بر این، روش‌های درمانی رفتارشناختی سنتی برای افرادی که از بیماری‌های مزمن و پریشانی روانی رنج می‌برند نیز اتخاذ شده است که شامل شیوه‌هایی است که افراد را به پایبندی به توصیه‌های پزشکی ترغیب می‌کنند.
شیوه‌های ارزیابی میزان پایبندی بیماران به توصیه‌های پزشکی عبارتند از:
- شمارش تعداد قرص‌های موجود در قوطی دارو
- استفاده از خودسنجی
- استفاده از قوطی‌هایی که میزان باز شدن درب قوطی را گزارش می‌دهند
مدیریت درد
روانشناسی سلامت سعی در یافتن روش‌های درمانی برای کاهش یا از بین بردن درد است. اگرچه سنجش و توصیف درد، امری دشوار است، اما تدوین پرسشنامه مک‌گیل (McGill Pain Questionnaire) به پیشرفت در این زمینه کمک بسیار زیادی کرده است. درمان درد شامل استفاده از دارو و مسکن، طب سوزنی، بیوفیدبک (شیوه‌ای جایگزین برای دارو درمانی- Biofeedback) و رفتار درمانی شناختی (Cognitive behavior therapy) می‌شود.
تفاوت روانشناسی سلامت با سایر حوزه های روانشناسی
روانشناسی سلامت بر میزان تاثیر رفتار بر سلامتی تمرکز می‌کند و محققان آن را علمی منحصربه‌فرد در نظر می‌گیرند که می‌تواند به افراد در جهت تغییر رفتارهایی که موجب بهبود سلامتی آنان می‌شود کمک شایانی کند. به عنوان مثال، روانشناسانی که در این زمینه فعالیت می‌کنند ممکن است تحقیقات کاربردی را در مورد چگونگی جلوگیری از رفتارهای ناسالم مانند سیگار کشیدن انجام دهند و به دنبال شیوه‌هایی جدید برای تشویق به انجام اقدامات سالم مانند ورزش باشند.
به عنوان مثال، در حالی که اکثر مردم می‌دانند که مصرف زیاد قند برای سلامتی آنان مضر است، اما بسیاری از افراد بدون توجه به پیامدهای احتمالی کوتاه مدت و بلند مدت مصرف بی‌رویه قند در رژیم غذایی روزانه، همچنان به انجام چنین رفتار غلطی ادامه می‌دهند. روانشناسان سلامت، عوامل روانشناختی مؤثر بر انتخاب‌های مربوط به سلامت را ارزیابی می‌کنند و راهکارهایی را به منظور ایجاد انگیزه در افراد برای انتخاب‌های بهتر را نیز مورد بررسی قرار می‌دهند.
بیماری‌های مرتبط با عوامل روانشناختی و رفتاری عبارتند از:
- سکته مغزی
- بیماری‌های قلبی و عروقی
- ایدز
- سرطان
- مرگ و میر نوزادان
- بیماری‌های عفونی
طبق یک مطالعه، تقریبا نیمی از کل مرگ و میر در ایالات متحده با رفتارها یا سایر عوامل خطرناک که بیشتر قابل پیشگیری هستند در ارتباط است. علم روانشناسی سلامت بر نحوه رفتار افراد، گروه‌ها و جوامع تمرکز می‌کند تا این عوامل خطر را کاهش دهد، سلامت کلی جامعه را بهبود بخشد و بیماری‌ها را نیز کاهش دهد.
ما در این مقاله روانشناسی سلامت را که یکی از زیر شاخه‌های علم روانشناسی محسوب می‌شود مورد بررسی قرار دادیم. روانشناسی سلامت با آموزش و توسعه رفتارهای صحیح به افراد کمک می‌کند تا رفتارهای خود را اصلاح کنند و کمتر به بیماری مبتلا شوند. این علم همچنین به بیماران نیز کمک می‌کند تا سریع‌تر بهبود پیدا کنند و به توصیه‌های پزشک معالج خود نیز عمل کنند. روانشناسی سلامت همچنین راهکارهایی را برای پیشگیری از انواع بیماری‌ها ارائه می‌دهد.