واقعیت مجازی در دهه اخیر به پیشرفتهای قابلتوجهی دست پیدا کرد و از یک تکنولوژی فراموش شده به جذابترین مفهوم دنیای فناوری تبدیل گشت.
واقعیت مجازی از ابتدا در دهه 90 در دسترس عامه مردم قرار گرفت. در سال 1991 بود که سگا، هدست Sega VR را معرفی کرد و یک کمپانی بریتانیایی به نام Virtuality نیز این هدستها را در مراکز خرید برای استفاده مردم در اختیار آنها قرار داد؛ اما پس از آن دیگر کم کم مفهوم واقعیت مجازی فراموش شد و اگر کسی هم با این فناوری آشنا بود، اولین چیزی که هنگام شنیدن واقعیت مجازی به یاد میآورد، هدست ناموفق Virtual Boy از نینتندو بود.
اما واقعیت مجازی در دهه اخیر کاملا عوض شد و دوباره بر سر زبانها افتاد. مردم با عینکهای عجیب و غریب در خیابانها راه میرفتند، مردی پابرهنه که هدست واقعیت مجازی پوشیده بود به عنوان عکس روی جلد مجله تایم انتخاب شد، استیون اسپیلبرگ یک فیلم در مورد واقعیت مجازی ساخت و در تابستان سال 2016 هم تمام دنیا به دنبال پیدا کردن موجودات نامریی در پارکها بودند.
میتوان گفت واقعیت مجازی در دهه 2010، دهه آشوبواری را پشت سر گذاشته است؛ اما اگر بادقت به تمامی پیشرفتها و دستاوردهای این حوزه طی این دهه نگاه کنیم، میبینیم این هرج و مرج و بینظمی در حقیقت واقعیت مجازی را در مسیر تبدیل شدن به یک فناوری بیعیب و نقص قرار داده که در آینده همه انسانها را به شکلی که هنوز به درستی برایمان قابل درک نیست، به یکدیگر متصل کند. واقعیت مجازی در دهه اخیر فقط مشغول گرم کردن خودش بود.
آنچه در این مقاله میخوانید:
- واقعیت مجازی در دهه اخیر
- 2009 تا 2010: کنسول وی را فراموش نکنید
- سال 2011: بازیکن شماره یک آماده
- 2012 و 2013: آکیولس ریفت وارد می شود
- 2013: گوگل گلس، نقل محافل می شود
- 2014: گوگل و سامسونگ واقعیت مجازی را به گوشی های هوشمند می آورند
- 2015: حالا نوبت هولولنز است
- 2016: سیل محصولات واقعیت مجازی و افزوده
- 2017: اپل، گوگل و حرکت به سمت گوشی های واقعیت افزوده
- 2018: به دنبال جهش جادویی
- 2019: آینده عجیب از راه می رسد
واقعیت مجازی در دهه اخیر
در این قسمت به سیر تحول واقعیت مجازی در دهه اخیر میپردازیم.
2009 تا 2010: کنسول وی را فراموش نکنید
اگر فکر میکنید یک دهه پیش هیچکس نمیدانست واقعیت مجازی چیست، سخت در اشتباهید. سیستمهایی مثل پیاسپی و پلیاستیشن 3 هردو بازیهای واقعیت افزودهای داشتند که با استفاده از دوربین، شکلهای گرافیکی را به دنیای واقعی اضافه میکردند. علاوه بر این، همه گمان میکردند در سال 2009 مفهوم واقعیت مجازی دیگر فراگیر شود و آن را همه جا ببینیم؛ چراکه به لطف اپلیکیشن Yelp که رستورانهای نزدیک کاربر را با استفاده از نقطههایی در دنیای واقعی نشان میداد، واقعیت افزوده به آیفون اضافه شده بود. واقعیت مجازی در آن زمان تنها یک پاپآپ بود که هنگام روشن کردن دوربین، اطلاعات را روی صفحه به نمایش میگذاشت.
اما بعد نینتندو وی، پدرخوانده واقعیت افزوده و واقعیت مجازی در دهه 2010، وارد میدان شد. بازیهایی مانند Wii Sports که با استفاده از کنترلرهای حرکتی این کنسول انجام میشدند، تا چندین سال توجه همه را به خود جلب کرده بودند. در سال 2009 تمرکز اصلی بر بازیهای حرکتی معطوف بود. نینتندو با عرضه Wii MotionPlus توانست فرایند ردگیری حرکات کاربر در فضا را بهبود ببخشد و در همان سال در جریان E3 سونی با پلیاستیشن موو، به رقابت با نینتندو پرداخت و مایکروسافت هم با پروژه ناتال (کینکت) که حتی کنترلر هم نداشت و با پرتوهای فروسرخ و چندین دوربین حرکات کاربر را تشخیص میداد، به رقابت با این دو پرداخت.
بازیهای کینکت و پلیاستیشن موو آنقدرها جالب نبودند و برای انجام آنها هم به فضای زیادی نیاز داشتید. آن زمان اصلا نمیتوانستیم حدس بزنیم که کینکت نمونه اولیه فناوری سنسور محوری است که در سال 2015 با هولولنز، در سال 2016 با پلتفرم تانگو گوگل و در سال 2017 با دوربین تشخیص هویت آیفون 10 تکمیل میشود. پلیاستیشن موو هم در ادامه و با عرضه هدست واقعیت مجازی سونی، به عنوان کنترلر مورد استفاده قرار گرفت.
سال 2011: بازیکن شماره یک آماده
در سال 2011 نینتندو، کنسول دستی 3دیاس را روانه بازار کرد. اگر خاطرتان باشد این کنسول نه تنها کنترلرهای حرکتی داشت و بدون نیاز به عینک، محتوا را به شکل 3 بعدی به نمایش میگذاشت، بلکه با یک بسته کارت مخصوص عرضه شد که با استفاده از آنها میتوانستیم بازیهای واقعیت افزوده را اجرا کنیم.
اما نقطه عطف واقعیت مجازی در آن سال نه یک هدست، بلکه یک کتاب بود. کتاب ارنست کلاین به نام «بازیکن شماره یک آماده» در مورد آیندهای بود که بازیکنان با استفاده از یک هدست واقعیت مجازی میتوانستند وارد یک دنیای مجازی شوند. این اثر برخلاف تمام پیشبینیها، به یکی از پرفروشترین کتابهای آن سال تبدیل شد و الهامبخش خالق بزرگترین پدیده واقعیت مجازی در دهه 2010 بود.
2012 و 2013: آکیولس ریفت وارد می شود
بعید است یادتان باشد که در سال 2012، سونی با همکاری با جی کی رولینگ، یک کتاب بازی واقعیت افزوده براساس هری پاتر ساخت. اما آکیولس ریفت که در همان سال با کمک کیکاستارتر وارد بازار شد، نوعی از واقعیت مجازی را در اختیار کاربران قرار میداد که در دهه 90 آرزویش را داشتند. در آن زمان به نظر میرسید این بار واقعیت مجازی در حال تبدیل شدن به یکی از جذابترین فناوریهای دنیا باشد.
چند ماه پیش از عرضه آکیولس ریفت، در جریان کنفرانس گوگل آی/او، چهار چترباز در حالی که عینکهای عجیب و غریبی به چشم زده بودند، از هواپیمای خود بیرون پریدند و روی سقف سالن کنفرانس گوگل فرود آمدند؛ نمایشی که بخشی از مراسم معرفی هدست واقعیت مجازی گوگل گلس بود. این هدست بلافاصله به نمادی از پیشرفتهای چشمگیر فناوری تبدیل شد.
2013: گوگل گلس، نقل محافل می شود
گوگل گلس پس از ورود به بازار در همه جا دیده میشد. در اتوبوس و مترو کسانی را میدیدید که آن را بر چشم زدند، برخی حتی برای استفاده از آن، لنز تماسی روی قرنیه چشمهایشان قرار میدادند و همه در آن موقع میخواستند بدانند این عینک که شبیه به عینک آرنولد در فیلمهای ترمیناتور است، از کجا آمده و چه فایدهای دارد.
گوگل گلس شبیه به عینکی هوشمند از آینده بود. این عینک نازک و سبک با دوربینی که به سمت بیرون نشانه رفته بود، نگرانیهای زیادی را برانگیخت. این عینک در ابتدا به شکل آزمایشی طراحی شده بود، ولی خیلی زود پس زده شد. بعید است غیر از سنفرانسیسکو، کسی این عینکها را در بیرون از خانه به چشم زده باشد؛ ولی در سنفرانسیسکو این عینک تبدیل به نمادی از نفوذ فناوری در فرهنگ و آداب روزمره جامعه شده بود.
با این همه، گوگل گلس ویژگیهای شگفتانگیزی نداشت. میتوانست عکس بگیرد، ویدیو ضبط کند و اطلاعات مختلفی را به صورت پاپآپ برایتان به نمایش بگذارد؛ همین. با این حال، در طول این دهه هر کمپانی که قصد داشت یک عینک هوشمند طراحی کند، گوگل گلس را الگوی خود قرار میداد. گلس و نوتیفیکیشنهایی که به شکل پاپآپ به نمایش میگذاشت، پیش از عرضه ساعتهای هوشمند وارد بازار شده بود؛ ساعتهایی که همین کار را انجام میدادند و خیلی هم در دید نبودند.
گوگل در واقع با ساخت گلس، زندگی آینده و امروزی کاربران را پیشبینی کرده بود که در آن همه در بیشتر اوقات مشغول عکسبرداری، ضبط ویدیو و خواندن نوتیفیکیشنها هستند. گوگل گلس هنوز هم تولید میشود و به فروش میرسد و ممکن است هدستهای واقعیت مجازی که روزبهروز کوچکتر میشوند، در آینده حداقل از نظر ظاهری، شمایلی مانند آن را به خود بگیرند.
2014: گوگل و سامسونگ واقعیت مجازی را به گوشی های هوشمند می آورند
واقعیت مجازی باید تا میانههای این دهه صبر میکرد تا بالاخره پایش به گوشیهای هوشمند باز شود. آکیولس تنها چند روز پیش از اینکه با قیمت هنگفت 2 میلیارد دلار به فیسبوک واگذار شود، هدست مخصوص کامپیوتر خود را در اختیار توسعهدهندگان قرار داد؛ اما برای گوگل اوضاع کمی متفاوت بود. آنها یک سال پس از مراسم عجیب معرفی گوگل گلس، از یک دستگاه متفاوت و تاشدنی برای گوشیها به نام گوگل کاردبورد پرده برداشتند.
فناوری ساخت گوگل کاردبورد به شکل غیرقابل انتظاری ساده و ابتدایی و مانند یک جفت عینک سهبعدی برای گوشی بود. اگر برای اولین بار به آن نگاه میکردید آن را با کاردستی یک کودک 5 ساله اشتباه میگرفتید. تجربه واقعیت مجازی با کاردبورد هم آنقدرها عالی نبود؛ ولی برای کسانی که قبلا واقعیت مجازی را تجربه نکرده بودند، به اندازه کافی جالب و شگفتانگیز بود. گوگل این دستگاه را در روزهای اول به طور رایگان در کنسرتها و روزنامهها در اختیار مردم قرار میداد و پس از گذشت مدتی، گوگل کاردبورد تبدیل به یکی از محبوبترین فناوریهای دهه شد. در مقایسه با هدستهای پیشرفته و گرانقیمت آکیولس فیسبوک، گوگل با این دستگاه نشان داد که واقعیت مجازی را میتوان با استفاده از بند کفش هم در دسترس مردم قرار داد.
در سوی دیگر میدان، همکاری فیسبوک با سامسونگ چیزی بود که کمتر کسی پیشبینی میکرد. این دو یک عینک واقعیت مجازی ساختند که میشد آن را در جدیدترین گوشی گلکسی نوت به کار گرفت. فیسبوک و سامسونگ با این پروژه میخواستند تا زمان عرضه آکیولس ریفت، مردم را با ارائه واقعیت مجازی در گوشیهای هوشمند سرگرم کنند. عینک آنها که Gear VR نام داشت، از نظر ظاهری فوقالعاده بود و قابل قیاس با کاردبورد نبود. سامسونگ تا چند سال پس از عرضه Gear VR، از آن برای بالا بردن آمار فروش گوشیهای گلکسی خود استفاده میکرد. در این میان گوگل هم بیکار ننشست و در سال 2016 با ارتقا کاردبورد (به خصوص از لحاظ ظاهری)، گوگل دی دریم را عرضه کرد.
اما واقعیت مجازی در سال 2014 تنها محدود به این کمپانیها نبود. سونی در این سال هدست واقعیت مجازی خود را تحت عنوان پروژه مورفیوس معرفی کرد. هدستی که در نهایت با نام پلیاستیشن ویآر روانه بازار شد. با این وجود در آن زمان اکثر کاربران به دنبال گوگل کاردبورد و واقعیت مجازی بر روی گوشی بودند.
2015: حالا نوبت هولولنز است
در ژانویه 2015 چند خبرنگار به دعوت مایکروسافت برای شرکت در مراسم معرفی یک دستگاه مرموز به نام هولولنز دعوت شدند. در این مراسم که مایکروسافت به هیچکس اجازه تصویربرداری و فیلمبرداری نداد، از یک هدست واقعیت مجازی رونمایی نشد، بلکه در عوض هولوگرامهایی نشان داده شدند که به دنیای واقعی افزوده شده بودند.
هولولنز مایکروسافت به نظر نوآوری شجاعانهای میآمد؛ ترکیبی از گوگل گلس و هدست واقعیت مجازی آکیولس. مایکروسافت برای توصیف هولولنز از عبارت «واقعیت ترکیبی» استفاده کرد تا نشان دهد این فناوری در واقع ترکیب واقعیت افزوده و مجازی است. در آن زمان اولین سوالی که برایمان پیش آمد این بود که آیا واقعیت مجازی میتواند وارد زندگی روزمره ما شود؟ آیا آینده اینقدر زود از راه رسیده است؟
مایکروسافت در ادامه و در جریان E3 سال 2015، برای به رخ کشیدن فناوری هولوگرافیک خود از عناوین مطرحی مثل هیلو و ماینکرفت استفاده کرد تا نشان دهد این فناوری آماده عرضه عمومی است؛ اما وقتی قیمت هزار دلاری هولولنز مشخص شد، فهمیدیم که این هدست قرار نیست آنقدرها هم عمومی باشد. از نظر عملکرد هم با وجود اینکه این هولولنز تجربه باورنکردنی را به کاربران ارائه میکرد، ولی میدان دید کوچکی داشت، اشیای مجازی و اشیای واقعی درهم تنیده میشدند و هولوگرامهایی هم که نشان داده میشد در بیشتر مواقع شبیه نسخه نیمهشفاف ارواح دیزنیلند بودند.
در این بین، یک کمپانی دیگر به نام مجیک لیپ هم قول واقعیت ترکیبی را میداد. آنها از سال 2014 به طور مخفیانه منابع مالی زیادی را جمعآوری کرده بودند. از طرف دیگر HTC و Valve نیز با هدف رقابت با آکیولس، هدست Vive را ساختند که تجربه قرارگرفتن در عرشه یک سفینه فضایی در فیلم پیشتازان فضا (Star Trek) را در اختیار کاربران قرار میداد.
آکیولس نیز بیکار نبود و کنترلرهای جدیدی برای هدست ریفت خود معرفی کرد که به گونهای عمل میکردند که احساس میکردید میتوانید دستانتان را در یک دنیای دیگر حرکت دهید. اکثر محصولات بزرگ و مهم واقعیت مجازی قرار بود در سال 2016 وارد بازار شوند؛ اما در سال 2015 همه به این نتیجه رسیده بودند که دیگر نمیتوان واقعیت مجازی را نادیده گرفت.
2016: سیل محصولات واقعیت مجازی و افزوده
2016 مهمترین سال برای واقعیت مجازی در دهه اخیر بود؛ سالی که واقعیت مجازی با عرضه محصولات مختلف به طور کامل اشباع شد. آکیولس ریفت، اچتیسی وایو، پلیاستیشن ویآر، گوگل دی دریم و طیف گسترده هدستهای اقتصادی مایکروسافت، همه در این سال وارد بازار شدند. سرعت عرضه این محصولات به قدری بالا بود که به سختی میتوانستید بفهمید کی به کی است. واقعیت مجازی در این سال تبدیل به آینده فناوری شده بود و حتی تصویر موسس آکیولس، روی جلد تایم رفت.
شرکتهای سازنده همگی قولهای فراوانی به کاربران میدادند. تجربیاتی که برخی از آنها در اختیار کاربران قرار دادند، باورکردنی نبود. با وجود اینکه بیشتر هدستها برای اجرا به کامپیوتر نیاز داشتند و از نظر نرمافزاری هم باید با پچهای مختلف ارتقا مییافتند و همچنین راهاندازیشان هم کار سخت، پیچیده و وقتگیری بود، ولی تمام اینها باعث دلسردی کاربران نشد. از طرف دیگر بهترین بازیهای واقعیت مجازی نیز در همین سال عرضه شدند؛ بازیهایی مانند Space Pirate Trainer، بازی Fantastic Contraption و بازی Job Simulator؛ اما به نوعی تمامی این اتفاقات، محصولات و بازیها در آن سال به حاشیه رفتند چون حواس دنیا به چیز دیگری پرت بود.
سلام پوکمون گو
چند ماه پیش از انتخابات سرنوشت ساز ریاست جمهوری آمریکا، شهروندان این کشور در کنار شهروندان سایر کشورها در پارکها، باغوحشها و پارکینگها جمع میشدند تا با گوشیهایشان پوکمون شکار کنند. تابستان 2016 به پوکمون گو تعلق داشت؛ یک بازی مسخره و غیرواقعی که به محبوبترین بازی گوشیهای هوشمند تبدیل شد. تنها چیزی که برای انجام آن نیاز داشتید یک گوشی هوشمند بود. پوکمون گو دوباره تمام توجهات را به گوشیها جلب کرد؛ به خصوص به این دلیل که چطور گوشیها میتوانند بهترین ابزار برای استفاده از واقعیت افزوده باشند.
علاوه بر همه اینها، اولین گوشی مبتنی بر واقعیت افزوده گوگل به نام لنوو فب 2 پرو عرضه شد. این گوشی در اواخر 2016 وارد بازار شد و دوربین پشتی آن میتوانست با اسکن اشیا، آنها را اندازه بگیرد. لنوو فب 2 پرو با فناوری تنگو گوگل که اولین بار در سال 2014 معرفی شد، کار میکرد و مثل مایکروسافت کینکت از پرتوهای فروسرخ استفاده میکرد. در این زمان همه گمان میکردند آینده گوشیهای هوشمند به واقعیت افزوده گره خورده است.
2017: اپل، گوگل و حرکت به سمت گوشی های واقعیت افزوده
اپل تنها شرکت مطرحی بود که در طول این دهه تا این سال اصلا وارد حوزه واقعیت مجازی و افزوده نشده بود. این موضوع در جریان کنفرانس توسعهدهندگان اپل در آن سال کاملا تغییر کرد. این کمپانی در این سال اعلام کرد که پشتیبانی از واقعیت مجازی را به مک اضافه میکند؛ اما مهمتر از همه معرفی ابزار واقعیت افزوده اختصاصی اپل به نام ARKit برای iOS بود.
اپل برخلاف پلتفرم تانگو گوگل، در ساخت ARKit از دوربینهای عمقسنج پیشرفته استفاده نکرد و در عوض از دوربینهای معمولی، سنسورهای حرکتی و تراشه گرافیکی خود استفاده کرد. اپل به سرعت اپلیکیشنهای واقعیت افزوده را به گوشیهای آیفون خود اضافه کرد و در طرف مقابل، گوگل هم با ARCore سعی کرد پلتفرم واقعیت افزوده خودش را به گوشیهای مبتنی بر اندروید بیاورد.
ناگهان هر گوشی که میدیدید میتوانست حقههای واقعیت افزوده جالبی را اجرا کند و اشیا مجازی را در دنیای واقعی قرار دهد؛ مثلا بازیهای گلف یا بازیهایی که در آنها باید یک شی مجازی را پیدا میکردید با استفاده از واقعیت افزوده به بازار آمدند. در کنار اینها تعداد بسیار زیادی ابزار اندازهگیری و همچنین خرید هم به میدان آمدند. در آن زمان همه این احساس را داشتند که سال 2017 سالی است که متعلق به واقعیت افزوده است؛ درست مثل سال 2016 که با هدستها و گوشیهای مختلف به واقعیت مجازی تعلق داشت.
اما واقعیت افزوده یک تفاوت مهم با واقعیت مجازی داشت و آن هم آگاهی از فضای اطراف بود؛ چیزی که نسخههای اولیه واقعیت مجازی فاقد آن بودند. این ویژگی در ادامه در دیگر حوزههای فناوری مانند تشخیص چهره، خودروها و پهپادهای خودران و همچنین دوربینهای امنیتی نیز به اندازه زیادی به کار آمد.
2018: به دنبال جهش جادویی
فیلم استیون اسپیلبرگ به نام آماده بازیکن شماره یک که با اقتباس از کتاب ساخته شده بود، هفت سال پس از عرضه کتاب ارنست کلاین در دنیایی که پر از هدستهای واقعیت مجازی و عینکهای هوشمند شده بود اکران شد. فیسبوک با آکیولس گو و گوگل با میراژ سولو، واقعیت مجازی را به طور کامل از گوشیها جدا کردند و تبدیل به هدستهای مستقل شدند. با وجود اینکه نسل جدید هدستها کوچکتر و مقرون به صرفهتر بودند، بیشتر مردم دلیلی برای خرید آنها نداشتند.
در این مقطع نیاز به یک محصول جدید و متفاوت، بیش از پیش احساس میشد و شرکت مجیک لیپ با درک این موضوع با هدست مرموز واقعیت ترکیبی خود، وعدههای بزرگی به کاربران داد. افزون بر این طراحی متفاوت و عجیب آن هم به گونهای بود که انگار از یک سیاره دیگر آمده است. این هدست با وجود آنکه بهتر از هولولنز مایکروسافت بود، تفاوت چندانی با آن نداشت. از نظر سختافزاری ناامیدکننده بود؛ ولی پتانسیل زیادی برای بهتر شدن داشت. برخی اوقات میتوانستید آن را یک اثر هنری بدانید و در سایر اوقات نمونه اولیهای به نظر میرسید که هنوز آماده ورود به بازار نبود.
2019: آینده عجیب از راه می رسد
سال 2019 را میتوانیم جذابترین سال برای واقعیت مجازی بدانیم. هدست هولولنز 2 مایکروسافت در این سال وارد بازار شد؛ هدستی که بیشتر شبیه یک کلاه بود که میتوانست حرکات دستان و چشمانتان را در دنیاهای سهبعدی ردیابی کند. هدست آکیولس کوئست فیسبوک که با قیمت 400 دلار عرضه شد، یک محصول فوقالعاده است که بدون نیاز به کامپیوتر، گوشی یا سیم، تجربه بینظیری را برایتان رقم میزند.
البته هنوز کسی نتوانسته در بخش عینکهای هوشمند، چنین محصول بینقصی را خلق کند. عینک موریو اپسون که به گوشی وصل میشود با وجود اینکه ظاهر بدترکیبی دارد، آیندهای را نشان میدهد که در آن عینکهای هوشمند، جزو لوازم جانبی گوشیهای هوشمند به حساب میآیند. همچنین با توجه به برنامههای کوالکام برای 5G و واقعیت مجازی، در سال 2020 باید انتظار پیشرفتها و نوآوریهای زیادی را داشته باشیم.
واقعیت افزوده و واقعیت مجازی در دهه اخیر با سرعت زیادی در حال رشد و توسعه بودند و در دهه بعدی نیز با سرعت بیشتری پیشرفت خواهند کرد. با وجود اینکه کار هدستهای واقعیت مجازی مبتنی بر گوشی مثل Gear VR و گوگل دی دریم به اتمام رسیده، جایگزین آنها با سرعت زیادی از راه خواهد رسید؛ به خصوص حالا که بحث 5G و واقعیت مجازی هم داغ شده است. شاید در آینده برای ورود به واقعیت مجازی اصلا نیازی به هدست نباشد؛ البته با تمام اینها هنوز خیلیها هستند که واقعیت افزوده و واقعیت مجازی در دهه اخیر را امتحان هم نکردند.
اما این فناوری در حال حاضر برای آموزش ورزشکاران و فضانوردان، کاهش درد بیماران در بیمارستانها، کمک به افراد کمبینا و نابینا، ایجاد آثار هنری، ساخت فیلم و حتی طراحی محصولات پیش از ساختشان به کار گرفته میشود. شاید تا فراگیر شدن این فناوریها راه زیادی باقی مانده باشد؛ اما زمانی را به خاطر بیاورید که پیش خودمان فکر میکردیم مگر کسی از ساعت هوشمند یا از دو ایرباد عجیب برای گوش دادن موسیقی استفاده خواهد کرد؟ نظر شما درباره فناوریهای واقعیت مجازی در دهه اخیر چیست؟ میتوانید در پایین همین صفحه، نظرات خودتان را با ما به اشتراک بگذارید.