شب یلدا بلندترین شب سال با قدمت بالا و فلسفه‌هایی جالب است. تاریخچه شب یلدا انسان را به کهن بودن آن آگاه می‌کند و ما را به فکر فرو می‌برد که چه فرهنگ غنی‌ای داریم. در ادامه درباره فلسفه و غذای شب یلدا در قدیم بیشتر آشنا می‌شویم.
شب یلدا طولانی‌ترین شب سال محسوب می‌شود که از دیرباز در ایران باستان مورد توجه بوده و همانند دیگر جشن‌های ایرانی، این شب نیز با آداب و رسوم خاصی جشن گرفته می‌شود. شب یلدا که از غروب آفتاب آخرین روز پاییز یعنی 30 آذر آغاز شده تا طلوع آفتاب در اول دی ماه ادامه داشته و این فاصله، فرصت مناسبی است که اعضای کوچک و بزرگ خانواده گرد هم آمده و با برپایی آداب و رسوم این شب، اوقات خوبی را در کنار هم سپری کنند.
از آنجا که این شب از دیرباز مورد توجه اجداد و نیاکان ما بوده و حدود هفت هزار سال قدمت دارد، مجله پلازا سعی دارد که در این نوشتار، تاریخچه و آداب، سنت‌ها و غذای شب یلدا در قدیم را معرفی کرده و جزئیات بیشتری از این جشن ایرانی را بازگو کند. از خوراکی های شب یلدا در قدیم گرفته تا قدمت شب یلدا را در اینجا پوشش خواهیم داد. پیشنهاد می‌شود در ادامه این مقاله با ما همراه باشید تا در مورد تاریخچه شب یلدا بیشتر بدانید.
فهرست مطالب
تاریخچه شب یلدا
اگر به تاریخچه شب یلدا در ایران باستان علاقمند هستید، در این قسمت همراه ما باشید. در بسیاری از اسناد شفاهی و مکتوب در تمام دوره‌های تاریخی، به جای واژه یلدا از عبارات «شب چله» یا «چله نشینی» استفاده شده است. چله مخفف کلمه چهله است و به معنای گذشت یک دوره چهل روزه است. ایرانیان از زمان قدیم دو چله تابستان و زمستان داشتند که هر یک از آنها به دو چله بزرگ و کوچک تقسیم می‌شدند. چله بزرگ زمستان، دقیقا پس از شب یلدا آغاز می‌شود و با شروع زمستان و شدت سرما همراه است. در نتیجه از آنجا که دقیقا از فردای شب یلدا، چله بزرگ زمستان آغاز می‌شود از شب یلدا با عنوان شب چله نیز یاد می‌شود.
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد تاریخچه ی شب یلدا به گذشته‌های دور برمی‌گردد و برخی از باستان‌شناسان قدمت آن را هفت هزار ساله می‌دانند. درواقع با وجود آنکه شب یلدا از دیرباز مورد توجه بوده است، اما شواهد نشان می‌دهند که این شب از سال 502 قبل از میلاد و در زمان داریوش یکم در تقویم رسمی ایرانیان باستان ثبت شده است؛ البته علت پیدایش و بزرگ شمردن این شب، حکایت‌های جالبی دارد که در ادامه این نوشتار به آنها اشاره خواهیم داشت.
تاریخچه شب یلدا و فلسفه شب چله ؛ پیروزی نور و روشنایی بر اهریمن تاریکی
در این قسمت با فلسفه شب چله و تاریخچه شب یلدا بیشتر آشنا خواهید شد. در زمان‌های قدیم که زندگی مردم بر پایه کشاورزی و دامپروری می‌گذشت، تاثیرات آب و هوا و تغییرات مداوم شب و روز و همچنین تاثیر نور و تاریکی و گرما و سرما را بر زندگی خود به شدت احساس می‌کردند. آنها به این نتیجه رسیده بودند که نور، خورشید و روز نماد آفریدگار و نیکی است و در مقابل، شب و تاریکی و سرما نشان‌دهنده اهریمن و پلیدی است؛ در نتیجه شب و روز و تاریکی و روشنایی را همیشه در جدال با هم می‌دیدند. همچنین از آنجا که روزهای بلندتر نشان‌دهنده پیروزی روشنایی و روزهای کوتاه‌تر نشان‌دهنده تاریکی بود، آنها آخرین روز پاییز که بلندترین شب سال است را جشن می‌گرفتند؛ زیرا که فردای آن، روزها کم‌کم طولانی‌تر شده و روشنایی بر اهریمن تاریکی پیروز خواهد شد.
تاریخچه شب یلدا در ایران باستان ؛ شب تولد مهر و میترا (خورشید)
میترائیسم یا همان آیین مهر از قبل از دین زرتشت رواج داشت. در این آیین، مهرپرستان شب یلدا را همان شب تولد میترا (ایزد مهر) می‌دانستند. در روایتی دیگر معتقد بودند که در این شب، میترا به جهان باز می‌گردد. او ساعات روز را طولانی کرده و در نتیجه برتری خورشید مسلم می‌شود. در برخی از بررسی‌ها گفته می‌شود که در شب یلدا، پیامبری متولد شده است که این تولد در سال 51 پادشاهی اشکانی که برابر با سال 196 میلادی است اتفاق افتاده است. البته برخی بر این باور هستند که نام ماه دی از آیین میترایی گرفته شده است و به معنای خداوند است؛ زیرا با شروع ماه دی، میترا بر اهریمن غلبه می‌کند.
آداب و رسوم شب یلدا
حالا که با فلسفه شب چله آشنا شدیم، اما سنت های شب یلدا چیست؟ آداب و رسوم شب یلدا از دیرباز تاکنون تغییر چندانی نکرده‌اند و اگرچه برخی از آنها کمرنگ‌تر شده؛ اما اصول رسومات تقریبا به خوبی حفظ شده است. در ادامه با جالب‌ترین دانستنی های شب یلدا همراه ما باشید.
آتش
در گذشته مردم در شب دور آتش جمع می‌شدند و آتش را نماد خورشید می‌دانستند. البته برخی بر این باور هستند که این آتش را برای برطرف کردن نحسی اهریمن و تاریکی روشن می‌کردند؛ اما اگر کمی به عقب بازگردیم، می‌بینیم که در زمان مادربزرگ‌هایمان نیز همگی دور کرسی نشسته و امروزه بخاری‌ها، این مجلس را گرم می‌کنند.
قصه خوانی
آیین قصه‌خوانی در گذشته خیلی پررنگ‌تر اجرا می‌شد. در قدیم اعضای خانواده گرد هم جمع شده و در این شب افراد مسن برای سایر اعضای خانواده، قصه تعریف می‌کردند؛ البته در هر نقطه از کشور، قصه‌های مربوط به فرهنگ آن منطقه رواج بیشتری داشت. به طور مثال خراسانی‌ها بیشتر از داستانهای شاهنامه نقل می‌کردند و آذربایجانی‌ها قصه حسین کردشبستری را می‌خواندند.
[do_widget id=custom_html-11]فال حافظ
فال حافظ از دیرباز جزو ثابتی از آداب و رسوم شب یلدا بوده است. در گذشته بزرگ جمع، تفالی به حافظ زده و سپس محتوای فال را برای همه تفسیر می‌کرد. در حال حاضر نیز در شب یلدا به دیوان حافظ تمسک می‌جوییم و از آنجا که عمده غزلیات حافظ دارای محتوای عاشقانه، عرفانی و امیدوارکننده است، در نتیجه معمولا در این شب غزلیات حافظ به افراد روحیه می‌بخشند.
شاهنامه خوانی
یکی دیگر از اجزای جدایی‌ناپذیر رسم و رسومات شب یلدا، شاهنامه‌خوانی است. این رسم از دیرباز در ایران رایج بوده و جذابیت آن با نقالی‌خوانی چندبرابر می‌شود. اگرچه در حال حاضر متاسفانه رسم نقالی و پرده‌خوانی در حال نابودی است، اما همچنان در برخی از خانه‌ها شاهد اجرای این رسم در شب یلدا هستیم.
چنانچه ترجیح می‌دهید در شب بلند یلدا در کنار اعضای خانواده فیلم تماشا کنید، پیشنهاد می‌شود حتما سری به مقاله «طولانی‌ترین فیلم‌ها برای بلندترین شب سال» بزنید و از فیلم‌های منتخب معرفی شده انتخاب کرده و از تماشای آنها در این شب بلند و خاطره‌انگیز لذت ببرید.
جشن یلدا برای تازه عروس
یک سنت شب یلدا برای عروس این است که در این شب جشن کوچکی برای او برپا می‌کنند. معمولا برای خانم‌هایی که نامزد کرده‌اند یا اولین شب یلدای خود را با شریک زندگی خود می‌گذرانند، از جانب خانواده داما هدایا یا به قول معروف چشم روشنی برده می‌شود. این هدایا شامل خوراکی‌های شب یلدا، البسه، جواهر و… هستند تا بدین وسیله از عروس خود استقبال کنند.
میوه و تنقلات شب یلدا
جذاب‌ترین قسمت شب یلدا، بخش خوارکی‌های آن است. این خوراکی ها شب یلدا را جذاب‌تر می‌کنند. درواقع در این شب، سفره‌ای پهن کرده و در آن میوه‌های مخصوص، آجیل و تنقلات مناسب این شب را می‌گذارند. اما خوراکی های شب یلدا در قدیم چه بود؟ در قدیم در این شب سفره‌ای به نام میَزد پهن می‌کردند و در آن میوه‌های خشک و تر، آجیل، آتشدان، عطردان، بخوردان و برسم می‌گذاشتند.
انار
میوه‌ها نقش اصلی سفره شب یلدا را بازی می‌کنند. در این شب بیشتر از میوه‌های قرمز رنگ استفاده می‌کنند؛ زیرا معتقدند که رنگ سرخ این میوه‌ها نماد خورشید است. میوه اصلی سفره شب یلدا، انار است. در گذشته رنگ قرمز انار را نماد شادی و خورشید می‌دانستند و به دلیل دانه‌های زیاد آن، از این میوه به عنوان نماد برکت و باروری یاد می‌کردند. در نتیجه با خوردن این میوه در شب یلدا از آن برکت گرفته و نیروی باروری خود را افزایش می‌دادند. گفتنی است انار از دوران قدیم به عنوان یک میوه مقدس شناخته می‌شد و مضاف برآنکه در ادیان مختلف جایگاه ویژه‌ای دارد، از دید مسلمانان نیز میوه‌ای مقدس بوده و در قرآن کریم هم از آن به عنوان میوه بهشتی یاد شده است.
هندوانه
یکی دیگر از خوراكي هاي شب يلدا، هندوانه است. با وجود آنکه هندوانه مخصوص فصل تابستان و اوقات گرم سال است، اما خوردن آن در این شب بیشتر یادآور تابستان و گرمای آن است. مضاف براین قرمزی رنگ آن نیز نماد خورشید و روشنایی است. در قدیم معتقد بودند که با خوردن هندوانه در شب یلدا، می‌توان خود را در تمام طول چله بزرگ و کوچک از سرما حفظ کرد.
میوه های پاییزی
به غیر از انار و هندوانه، دیگر میوه‌های پاییزی نیز زینت‌بخش سفره شب یلدا هستند. درواقع می‌توان در کنار میوه‌های اصلی این شب از پرتقال، سیب، خرمالو، ازگیل، گلابی و حتی لبو و کدوتنبل نیز در سفره یلدای خود استفاده کرد.
آجیل شب یلدا
در کنار میوه، مصرف انواع آجیل و تنقلات نیز از آداب و رسوم این شب محسوب می‌شود.میوه‌های خشک شده، پسته، گردو، بادام و فندق به همراه انجیر، توت خشک، نخودچی و کشمش در کنار انواع تخمه‌ها جزو آجیل شب یلدا هستند که معمولا ایرانی‌ها در این شب از آنها تناول می‌کنند. البته امروزه در کنار آجیل، یکسری تنقلات و شیرینی‌ها نظیر باسلوق و پشمک نیز اضافه شده است.
غذای شب یلدا در قدیم
از آنجایی که در شب یلدا همه اعضای خانواده دور هم جمع شده و در کنار هم هستند، معمولا سعی می‌شود غذاهای خاصی برای این شب تدارک دیده شود. شاید سوال شما نیز این باشد که شام شب یلدا چیست. غذاهایی نظیر سبزی پلو با ماهی، فسنجان، انارپلو، ماهی شکم‌پر و … همگی از غذاهایی هستند که معمولا در این شب سرو می‌شوند و لذت دورهم‌نشینی را برای افراد دو چندان می‌کنند. این غذاها عموما موادی که بر سر سفره یلدا هست را در خود دارند یا مناسب دورهمی‌ها و تعداد زیاد تهییه شده‌اند. البته در سال‌های اخیر انواع دسرها مثل ژله، پف پفی و… نیز به سفره یلدا اضافه شده‌اند.
سبزی پلو با ماهی
اگرچه این غذای شب یلدا در قدیم بیشتر مختص چهارشنبه سوری است اما در این شب نیز سرو می‌شود. علت آن نیز مقوی بودن این غذا است. سبزی پلو با ماهی سرشار از ویتامین و فسفر است که در این شب که کمی طولانی‌تر از دیگر شب‌ها تلقی می‌شود، می‌تواند افراد را پرانرژی نگه دارد. علاوه بر آن، هضم سبزی پلو با ماهی آسان است و چون تنقلات و میوه نیز در این شب خورده می‌شوند، غذای مناسبی می‌تواند باشد. البته گاهی سبزی پلو حذف و شام ماهی شکم‌پر سرو می‌شود.
فسنجان
فسنجان نیز غذای شب یلدا در قدیم و جدید است که پخت آن اگرچه زمانبر اما دردسر کمی دارد. فسنجان به دلیل وجود گردو طبع گرمی دارد و مقوی نیز است. علاوه بر آن افراد را پرانرژی و شاداب نگه می‌دارد. مهمتر از همه در این غذا از رب انار استفاده می‌شود.
انارپلو
انارپلو شیرازی یا قزوینی نیز غذای خوشمزه و لذیذی است که در این شب تهییه می‌شود. وجود انار در این غذا سعی بر حفظ تاریخچه شب یلدا و فلسفه‌های آن حتی در طبخ غذا دارد. البته انارپلو در شهرهای مختلف می‌تواند با خورش ناردونی، آش انار، کوفته انار و… تعویض شود اما ماهیت یکسانی دارند و غذای شب یلدا در قدیم و جدید هستند.
کلام آخر
یلدا آیین زیبایی است که از دیرباز مورد توجه ایرانیان قرار گرفته است. در این نوشتار سعی کردیم بدانیم هدف از شب یلدا چیست و به صورت مختصر به تاریخچه، آداب و رسوم و خوراکی‌های ویژه این شب بپردازیم. اگر برایتان سوال بود که شب یلدا کی هست و شب یلدا 29 است یا 30 آذر، در این مقاله به پاسخ این سوالات پرداختیم. حالا که با فلسفه و غذای شب یلدا در قدیم آشنا شدید، امیدواریم از بلندترین شب سال بیشتر لذت ببرید. تیم پلازا یلدای خوبی را برای شما آرزو می‌کند.
یلدای شما هم‌مبارک. همیشه خوش باشید.