جشن های ایران باستان نشان‌دهنده فرهنگ ایرانیان از گذشته و اهمیت آنها به زنده نگه داشتن این مراسمات است. برخی از این جشن‌ها امروزه هرچه با شکوه‌تر برگزار می‌شوند. با ما همراه باشید تا جشن های باستانی ایرانیان را بهتر بشناسیم.
ایرانیان از گذشته به جشن و پایکوبی علاقه داشتند و به هر بهانه‌ای جشنی برپا می‌کردند. جشنهای ایران باستان یکی از قدیمی‌ترین اتفاقات تاریخی به شمار می‌آید که پژوهشگران از آن به عنوان منبع معتبری برای تحقیقات خود استفاده می‌کنند تا جایی که برخی از این جشن های باستانی در فهرست میراث معنوی ایران و یونسکو ثبت شده است. پلازا در ادامه برترین جشن های ایران باستان را به شما معرفی می‌کند.
آنچه در ادامه می‌خوانید:
تاریخچه جشن های ایران باستان
تعداد زیادی از جشن های ایران باستان مثل نوروز، گاهنبار و مهرگان ریشه در طبیعت داشته و بر اساس زندگی و آداب و رسوم مردم عادی به وجود آمده‌اند. در گذشته دور مردم روزهای خاصی از ماه را جشن می‌گرفتند که امروزه این جشن‌ها بخشی از هویت ما را شکل داده است.
در ایران باستان دوره ساسانیان هر روز از ماه نام خاص خودش را داشت و یک روز را همنام همان ماه در نظر می‌گرفتند که در این روز جشنهای بزرگی برپا می‌شد، بنابراین در سال 12 روز عید، علاوه بر جشنهای خاص خودشان داشتند. این 12 عید در روزهای 19 فروردین، 13 اردیبهشت، 6 خرداد، 13 تیر، 17 مرداد، 4 شهریور، 16 مهر، 10 آبان، 9 آذر، 8 و 15 و 23 دی، 2 بهمن و 5 اسفند جشن گرفته می‌شد.
معرفی مهم ترین جشن های ایران باستان
جشن های ایران باستان در روزهای همنام با ماه خود برگزار می‌شد. مردم ایران باستان دینشان زرتشتی بود که اصول آن بر پایه گرامیداشت نیکی و دوری از بدی است به همین دلیل این جشن های باستانی ایرانیان را منسوب به این فضیلت‌ها دانسته‌اند. در این قسمت به بررسی جشن های باستانی می‌پردازیم.
1. جشن فروردگان
- زمان: 19 فروردین
- نام‌های دیگر: جشن همسپثمیدیه – همسپتمدم
در تقویم اوستایی ایران باستان نوزدهم اولین ماه روز فروردین نام داشت که یکی از جشن های ایران باستان به شمار می‌رفت و مردم در این روز به درگذشتگانشان سر می‌زدند و در کنار مزار آنها جشن نوروز را برگزار می‌کردند و معتقد بودند که روح امواتشان در این شادی سهیم است. مردم ایران باستان با روشن کردن شمع و عود بر سر مزار درگذشتگان، شستن آن با گلاب و آب، گذاشتن گل و گیاه آداب برگزاری جشن فروردگان را بجا می‌آوردند. امروزه هم قبل از شروع سال نو یا لحظاتی پس از آن این کار انجام می‌شود که از ایران باستان به یادگار مانده است.
2. جشن اردیبهشتگان
- زمان: 3 اردیبهشت
- نام‌های دیگر: گلستان جشن
در تقویم اوستایی ایران باستان سومین روز از ماه باستانی، روز اردیبهشت نام داشت. پس یکی از جشن های ایران باستان در سومین روز از ماه اردیبهشت برگزار می‌شد که به آن «گلستان جشن» هم می‌گفتند. چون این جشن مصادف می‌شد با فصل شکوفایی گل‌ها و سرسبزی درختان جشن اردیبهشتگان پر از گل و گیاه بود. از آداب این جشن پوشیدن لباس سفید، روشن کردن آتش، جشن و شادمانی بود.
3. جشن خردادگان
- زمان: 6 خرداد
در ششمین روز از ماه خرداد جشنی برپا می‌شد به نام جشن خردادگان که یکی از جشن های باستانی ایرانیان در بزرگداشت کمال اهورا مزدا بود. جشن خردادگان در جهت اهمیت بالای آب برگزار می‌شد. دین زرتشت برای آب ارزش زیادی قائل بود و آن را دلیل زایش و رشد می‌دانست؛ به همین دلیل به خرداد لقب بانوی نگهدارنده آب را دادند. یکی از آیین‌های زیبای مردم ایران در این ماه رفتن به رودخانه‌ها و سرچشمه‌ها و سپردن تن خود به آب روان بود. خواندن دعا، جشن و پایکوبی، کاشت دانه‌های بذر مثل کنجد از آداب جشن خردادگان محسوب می‌شد.
4. جشن تیرگان
- زمان: 13 تیر
- نام‌های دیگر: تیرماسینزه – جشن تیرگان فراهان
در سیزدهمین روز از ماه تیر یکی از مهمترین جشن های ایران باستان به نام «جشن تیرگان» برگزار می‌شد. امروزه در استان گیلان این جشن با اسم «تیرماسینزه» و استان مرکزی با اسم «جشن تیرگان فراهان» همچنان پابرجاست و به عنوان میراث‌های معنوی کشور در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند.
از آداب این جشن می‌توان به آب پاشیدن به همدیگر در جهت رفع گرمای تیر ماه و همچنین بافتن دستبندی هفت رنگ به اسم تیر و باد که نیت می‌کردند، 9 روز به دست می‌بستند و پس از آن با خواندن شعر «تیر برو باد بیا غم برو شادی بیا محنت برو شادی بیا خوشه مرواری بیا» دستبند را به باد می‌سپردند.
فلسفه به وجود آمدن این جشن به دو روایت برمی‌گردد. در روایت اول معتقدند که آرش کمانگیر برای پایان دادن به جنگ میان ایران و توران تیری را پرتاب کرد که تقریبا نصف روز طول کشید تا به هدف برسد. در سالروز رها شدن این تیر جشن تیرگان برگزار می‌کنند و روایت دوم بیانگر جنگ میان تیشتر «فرشته باران» با دیو خشکسالی «اپوش» است که ابتدا تیشتر شکست می‌خورد، اما با کمک گرفتن از اهورا مزدا موفق به شکست اپوش شد که به نشانه شادمانی جشن تیرگان شکل گرفت.
5. جشن امردادگان
- زمان: 7 مرداد
جشن امردادگان یکی از جشن های باستانی ایرانیان است که در هفتمین روز از ماه امرداد برگزار می‌شد و هدفش بزرگداشت فرشته نگهدار جهان، نگهبان گیاهان و باروری آنها بود. امرداد در زبان اوستایی به معنی زنده و زندگی‌بخش است و با مرگ و نیستی در تضاد است. امروزه کلمه امرداد را به مرداد تغییر دادند که این کلمه معنی مرگ و نیستی می‌دهد و جایگزین درستی نیست. در واقع اضافه کردن حرف «الف» به اول مرداد به دلیل معنی کلمه بود که به «زندگی» تغییر کند.
گل زنبق از نشانه جشن امردادگان محسوب می‌شد. ایرانیان برای برگزار کردن این جشن که سرشار از شادی و سرور بود به باغ‌های گل و دشت‌های سرسبز می‌رفتند و به رقص و پایکوبی مشغول می‌شدند.
6. جشن شهریورگان
- زمان: 4 شهریور
- نام‌های دیگر: آذر جشن
در چهارمین روز از ماه شهریور جشن شهریورگان یا «آذر جشن» برگزار می‌شد. ایرانیان باستان این روز را به دلیل مصادف شدن با تولد داراب (عده‌ای معتقدند همان کوروش بزرگ است) روز پدر می‌نامیدند. شهریور از تغییر واژه «خشترور» در زبان اوستایی به وجود آمده که برخی به آن عنوان بهشت را داده‌اند. جشن شهریورگان برای کشاورزان یکی از با ارزش‌ترین جشن های ایران باستان به شمار می‌رود که دلیل آن همزمان شدن برداشت محصولشان با این جشن بود و معتقد بودند باید شادمانی کنند تا محصول بیشتری برداشت شود.
آتش روشن کردن و جمع شدن دور آن، تقسیم غذا بین نیازمندان، رقص و پایکوبی، تزیین خانه‌ها و سوارکاری از آداب و رسوم جشن شهریورگان محسوب می‌شد که مردم ایران باستان به دلیل همزمانی تولد داراب و سالروز مرگ مانی (پیامبر نیکی و پاک سرشتی) با این جشن آن را هرچه با شکوه تر برگزار می‌کردند.
7. جشن مهرگان
- زمان: 16 مهر
در شانزدهمین روز از ماه مهر جشن مهرگان برگزار می‌شد که می‌توان آن را یکی از مشهورترین جشن های باستانی دانست. نام این جشن از میترا یا الهه مهر گرفته شد. میترا یکی از مهمترین الهه‌ها و منبع دوستی، نیکی و راستی است. به روایتی ایرانیان باستان روز مهرگان را آغاز سال نو در نظر می‌گرفتند؛ چون این روز، روز قیام کاوه و پیروزی او بر ضحاک بود که موجب برگزاری یکی از جشن های محلی ایران می‌شد.
از آداب جشن های ایران باستان مهرگان می‌توان به آب و جارو کردن خانه و خیابان‌ها، خواندن شعر و موسیقی نواختن، پوشیدن لباس ارغوانی، جشن و پایکوبی، تدارک سفره مهرگان دور آتش که شامل آب و گلاب، انواع شیرینی و تنقلات، آجیل و میوه‌های متنوع، آینه و شمعدان، گل و گلدان بود، اشاره کرد. امروزه این جشن در یزد و زیارتگاه چک چک اردکان همچنان در تاریخ 16 مهر برگزار می‌گردد.
8. جشن آبانگان
- زمان: 4 آبان
در دهمین روز از ماه آبان جشنی به نام جشن آبانگان برای بزرگداشت بانوی آب «آناهید» برگزار می‌شد. در آن روزگاران مردم بعد از آتش به آب اهمیت بالایی می‌دادند و به همین دلیل جشن های باستانی بزرگی برای این عنصر ارزشمند تدارک می‌دیدند. پوشیدن لباس سفید و رفتن به کنار رودها، خوردن خوراکی و نوشیدنی‌ها، جشن و پایکوبی، دعا و خواندن سرود از آداب جشن های ایران باستان و جشن آبانگان به شمار می‌رود.
دو روایت در مورد ارزش آب وجود دارد که در روایت اول گفته شده در دوره جنگ‌های ایران و توران افراسیاب دستور داد تا همه رودها و کاریزها را خراب کنند و زمانی که پسر شاه تهماسب «زو» توانست افراسیاب را شکست بدهد این کاریزها را بازسازی کردند و دوباره رودها پر از آب شدند. اما در روایت دوم ذکر شده که وقتی جنگ بین افراسیاب و زو با پیروزی پسر شاه تهماسب به پایان رسید خشکسالی چندساله ایران هم پایان گرفت و باران شروع به باریدن کرد. به همین دلیل مردم این روز را جشن آبانگان نامیدند که آبان را باید جمع آب دانست و نشان از ارزش زیاد آناهیتا دارد.
9. جشن آذرگان
- زمان: 9 آذر
در نهمین روز از ماه آذر جشن آذرگان که از جشن های آتش در ایران باستان به شمار می‌رفت، برگزار می‌شود. آتش یکی از با ارزش‌ترین عناصر طبیعی برای ایرانیان باستان محسوب می‌شد و الهه آن منبع گرمابخشی و زندگی آفرین بود. از آداب مهم جشن آذرگان روشن کردن آتش در آتشگاه است که ایرانیان باستان بر روی بام خانه‌هایشان این آتش را روشن می‌کردند و مراسم جشن و پایکوبی برپا می‌شد. این جشن امروزه توسط زرتشتیان در شهرهایی مثل یزد، شیراز، کرمان و تهران در تاریخ نهم آذر ماه اجرا می‌شود.
10. جشن دیگان
- زمان: 1 دی
- نام‌های دیگر: خرم روز
در اولین روز از ماه دی یکی از جشن های ایران باستان در دی ماه به نام جشن دیگان یا «خرم روز» برگزار می‌شد. در آن زمان دی را به اسم «خور ماه» و روز اول آن را «خوره روز» می‌نامیدند که امروزه به خرم روز شناخته شده است.
زرتشتیان معتقد بودند روز اول دی ماه تولد خورشید است و در یک بازه زمانی آن را آغاز سال جدید می‌دانستند و جشنی به نام جشن «دی دادار» برگزار می‌کردند. از آداب این جشن های باستانی ایرانیان می‌توان به پوشیدن لباس ساده که نشان از برابری پادشاهان و مردم عادی داشت اشاره کرد. امر و نهی در این روز ممنوع بود و هرکسی کاری را که انجام می‌داد از روی میل و تمایل قلبی خودش بود. معمولا مردم در این روز بیشتر به استراحت می‌پرداختند؛ چون روز جشن دیگان بلافاصله بعد از جشن یلدا قرار گرفته بود.
11. جشن بهمنگان
- زمان: 2 بهمن
- نام‌های دیگر: بهمنجه
در دومین روز از ماه بهمن «جشن بهمنگان» که عده‌ای آن را «بهمنجه» می‌نامند، در بزرگداشت اهورامزدا «وهومن» که نیک‌اندیشه و خردمند بود، برگزار می‌شد. در دین زرتشت وهومن نگهدار چهارپایان و حیوانات و محافظت کننده از آن‌هاست.
جشن بهمنگان یکی از جشن های ایران باستان در زمستان است که از کشتن حیوانات پرهیز می‌کنند و گوشت آنها را نمی‌خورند. حتی برخی از زرتشتیان تا آخر بهمن ماه خوردن گوشت حیوانات را حرام می‌دانند. پوشیدن لباس سفید همانند دیگر جشن های ایران باستان از آداب مهم این جشن به شمار می‌رود. همچنین ایرانیان باستان خروس و گل یاسمن را سنبل این جشن می‌شناسند.
12. جشن سپندارمذگان
- زمان: 5 اسفند
در پنجمین روز از ماه اسفند «جشن سپندارمذگان» یا اسفندگان در بزرگداشت الهه نگهبان بانوان نیک اندیشه و پارسا برگزار می‌شد که خیلی‌ها در زبان فارسی از آن با عنوان «مردگیران» یاد می‌کنند. در واقع در این روز مردان برای گرامیداشت بانوان خود هدیه آماده می‌کردند. دلیل این کار هم این بود که معنی اسفند یا سپندارمذ فروتنی و پاکی است و در این روز فروتنی و تواضع اهورامزدا را گرامی داشته و زن را نشانه‌ای از این صفات اهورامزدا دانسته‌اند.
از آداب مهم این جشن های ایرانی پوشیدن لباس‌های زیبا و گرانبها توسط زنان، بر تخت نشستن آنها و فرمانرواییشان در خانه است. امروزه از این روز به عنوان روز عشق ایرانی یاد می‌شود، اما زرتشتیان این روز را روز زن یا مادر می‌نامند و در شهرهایی مثل یزد و برخی روستاها جشنهای پرشکوهی برگزار می‌کنند که محبت و عشق از تعابیر اصلی این جشن به شمار می‌رود.
13. جشن نوروز
یکی از قدیمی ترین جشن های ایران باستان به شمار می‌رود که اهمیت بالایی داشته و شروع سال جدید شمسی محسوب می‌شد. در گذشته نوروز را به دو بخش نوروز کوچک (روز اول فروردین) و نوروز بزرگ (روز ششم فروردین) تقسیم می‌کردند. ایرانیان باستان معتقد بودند نوروز سرنوشت یک سالشان را تعیین کرده و روح امواتشان در این روز به خانه برمی‌گردند. آنها پنج روز اول فروردین را برای آغاز سال نو به صورت همگانی جشن می‌گرفتند و به شادی و پایکوبی می‌پرداختند و روز ششم فروردین را زمان تولد پیامبرشان می‌دانستند که برای این روز اهمیت زیادی قائل بودند و به آن روز خرداد یا آناهیتا الهه آب می‌گفتند.
14. جشن شب یلدا
یکی از جشن های باستانی ایرانیان است که طی این سال‌ها فراموش نشده و هرساله با شکوه زیادی توسط ایرانیان برگزار می‌گردد. ایرانیان باستان این شب را شب زایش ایزد مهر می‌دانند و معتقدند میترا توانسته اهریمن را شکست بدهد و سیاهی و ظلمت را از بین ببرد. از آداب این جشن دور هم جمع شدن خانواده و یا به دیدار بزرگترهای فامیل رفتن است. شادی و پایکوبی، خوردن هفت نوع میوه رنگارنگ (در گذشته معتقد بودند اگر در این شب هفت نوع میوه تابستانی بخورند تحمل سرمای زمستان برایشان آسان می‌شود)، آجیل و تنقلات، خاطره گفتن بزرگترها و بیدار ماندن تا پاسی از شب را می‌توان از دیگر آداب این جشن دانست.
جشن های گاهنبار کدامند؟
یکی از جشن های ایران باستان در زمان زرتشتیان را می‌توان جشنهای گاهنبار دانست. در اوستا آمده که 6 گاهنبار در زمان آفرینش وجود داشته که این 6 روز را جشن می‌گرفتند. هر جشن از گاهنبار 5 روز طول می‌کشد و روز آخر جشن‌ها روز مهمی تلقی می‌شد. این جشنهای باستانی به این ترتیبند:
- گاهنبار میدیوزرم (15 اردیبهشت – زمان آفرینش آسمان)
- گاهنبار میدیوشم (15 تیر – زمان آفرینش آب)
- گاهنبار پتیه شهیم (30 شهریور – زمان آفرینش زمین)
- گاهنبار ایاسرم (30 مهر – زمان آفرینش گیاهان)
- گاهنبار میدیارم (20 دی – زمان آفرینش جانوران)
- گاهنبار همسپثمیدیه (آخرین روز سال کبیسه – زمان آفرینش انسان)
گاهنبار اول در روز پانزدهم اردیبهشت قرار گرفته که آسمان در این زمان آفریده شد. تاریخ گاهنبار دوم را پانزدهم تیر می‌دانند که زمان آفرینش آب بوده است. همچنین سی شهریور را تاریخ آفرینش زمین و گاهنبار سوم در اوستا ذکر کرده‌اند. گاهنبار چهارم در تاریخ سی مهر اتفاق افتاد که روز خلق گیاهان به شمار می‌رود. طبق گفته زرتشت در اوستا بیست دی گاهنبار پنجم و آفرینش جانوران رخ داده است. گاهنبار ششم هم آخرین گاهنبار محسوب می‌شد که روز آفرینش انسان بوده و آخرین روز سال را متعلق به آن می‌دانند.
ایرانیان باستان این روزهای خاص را جشن می‌گرفتند و علاوه بر شادی و پایکوبی به نیازمندان کمک فراوان می‌کردند. کشاورزان معتقد بودند این جشن های ایرانی باستانی سبب خیر و برکت محصولاتشان شده و به آن اهمیت زیادی می‌دادند. از آداب این جشن می‌توان به دعا و نیایش توسط موبدان و سپس شادی مردم از هر قشری که بودند در کنار یکدیگر اشاره کرد.
جشن های آتش در ایران باستان را بشناسیم
ایرانیان باستان در بین چهار عنصر آب، باد، خاک و آتش به آتش اهمیت بیشتری می‌دادند. دلیل آن وجود آتشکده‌هایی برای ستایش اهورامزدا بود. بر همین اساس جشن آتش را می‌توان یکی از جشن های باستانی ایرانیان در جهت نکوداشت آتش دانست.
1. جشن سده
- زمان: 10 بهمن
جشن سده یکی از مهمترین جشن های زرتشتیان در جهان به شمار می‌رود که در تاریخ دهم بهمن ماه برگزار می‌شد. دلیل نام گذاری این اسم به دو روایت برمی‌گردد. در روایت اول گفته شده چون دهم بهمن صدمین روز از شروع فصل سرما است و روایت دوم بیانگر این است که از دهم بهمن تا آغاز بهار 50 روز و 50 شب باقی مانده که با هم 100 می‌شوند.
آتش نشانه اصلی این جشن بود و از آداب مهم آن می‌توان به جمع کردن هیزم برای برپا کردن آتش، دور هم نشستن مردم در کنار آتش، شادی و پایکوبی اشاره کرد. ایرانیان باستان ماه دی و بهمن را ماه‌های قدرتمند اهریمن می‌دانستند و برای راحت سپری شدن این ماه‌ها دعا و نیایش زیادی می‌خواندند. وقتی دهم بهمن فرا می‌رسید جشن سده برگزار می‌کردند تا آتش بر اهریمن پیروز شود.
2. جشن چهارشنبه سوری
- زمان: آخرین چهارشنبه سال
چهارشنبه سوری یکی از جشن های باستانی ایرانیان است که مردم در این جشن به پیشواز بهار می‌رفتند و معتقد بودند در جشن فرورگان روح درگذشتگان به خانه‌هایشان برگشته و باید در جشن چهارشنبه سوری با روشن کردن آتش بر بام خانه‌ها آنها را راهنمایی کنند.
تعدادی از مورخان بر این اعتقادند که جشن چهارشنبه شوری با ورود اسلام شکل گرفته و آن را یکی از جشن های ایرانی اسلامی می‌دانند، اما با توجه به مقدس بودن آتش برای ایرانیان باستان عده‌ای از پژوهشگران آن را به قبل از دوره زرتشت منسوب می‌کنند و بر این باورند که شیوه اجرای آن با شیوه مرسوم کنونی متفاوت بوده است. از آداب این جشن هم می‌توان به روشن کردن آتش و دور هم جمع شدن با بزرگترهای فامیل اشاره کرد.
3. جشن نوسره
- زمان: سی و پنجمین روز زمستان
یکی دیگر از جشن های ایران باستان جشن نوسره است که در سی و پنجمین روز از زمستان و درست پنج روز قبل از جشن سده برگزار می‌شد و هدف از برگزاری آن آمادگی برای جشن سده بود. ایرانیان باستان در این جشن آتشی بزرگ بر پا می‌کردند تا نور و گرما جایگزین تاریکی و سرما شود، خواندن دعا و نیایش و سخنرانی بزرگان دینی در جهت آماده سازی مردم برای جشن سده از آداب جشن نوسره بود.
ایرانیان در گذشته از هر بهانه‌ای استفاده می‌کردند تا جشن و پایکوبی به راه بیندازند و برای این جشن های باستانی ارزش زیادی قائل بودند. در این مقاله به معرفی برترین جشن های ایران باستان پرداختیم. با کدام یک از این جشن‌ها آشنایی داشتید؟ نظرات خود را در قسمت دیدگاه‌های پلازا بنویسید.
.svg){kind=avatar}