نظریه تئوری توطئه موافقان و مخالفان زیادی در سراسر دنیا دارد. برخی معتقد به وجود دست گروهی خاص و قدرتمند در پشت پرده حوادث مهم دنیا هستند. اما حقیقت تئوری توطئه چیست؟ در این مقاله به بررسی کامل نظریه تئوری توطئه خواهیم پرداخت.
نظریه تئوری توطئه (Conspiracy theory)، نوعی توضیح و برهان برای حدس علل اتفاقات مهم جهان است. فلسفه تئوری توطئه مبنی بر نقش گروهی شیطانی و قدرتمند در کنترل اتفاقات مهم دنیا، با انگیزه‌های سیاسی است. نظریه پردازان تئوری توطئه حتی زمانی که دلایل دیگری برای این اتفاقات محتمل‌تر هستند، باز هم از عقیده خود دست نمی‌کشند. در دیدگاه آنان وجود هرگونه توجیه دیگری برای این قبیل حوادث، خود اثباتی برای نقش داشتن یک گروه مخفی و کنترل‌گر است. آنان معتقدند که عاملین اصلی حوادث مهم برای دور کردن توجهات از جانب خودشان، اذهان عمومی را به سمت دلایل احتمالی دیگر منحرف می‌کنند. در ادامه این مقاله به بررسی ریشه‌ها و دلایل این تئوری خواهیم پرداخت.
آنچه در ادامه می‌خوانید:
- نظریه تئوری توطئه چیست؟
- منشاء تئوری توطئه
- نظریه پردازان تئوری توطئه
- سریال ها و فیلم های درباره تئوری توطئه
- تئوری توطئه در ایران
نظریه تئوری توطئه چیست؟
برای شناخت بهتر و بررسی پیرامون موضوع تئوری توطئه ابتدا بهتر است به بررسی معنی و مفهوم ابتدایی آن بپردازیم. دیکشنری آکسفورد در تعریف خود از واژه نظریه تئوری توطئه اینطور شرح داده است که: تئوری توطئه، نظریه‌ای است مبنی بر وجود نهادی مخفی، اما تاثیرگذار که با اهداف سیاسی و غالبا سرکوبگرانه، عاملین اتفاق افتادن پدیده‌های گوناگون و پیچیده‌ای در دنیا هستند.
رابرت بلاکویویچ معتقد است شروع استفاده از این مفهوم به اوایل قرن نوزدهم میلادی برمی‌گردد و همواره استفاده از آن باعث بروز شایعات بی‌اساس و هذیان‌های بی‌منطق پیرامون یک اتفاق شده است. اما برخلاف عقیده بلاکویویچ، پژوهش‌های محققی به نام اندرو مکنزی، حقیقت را طور دیگری بیان می‌کند. طبق این تحقیقات، مفهوم تئوری توطئه در اوایل قرن نوزدهم تنها به دنبال یافتن دلیل و فرضیه‌ای قابل درک برای عموم مردم، در مورد منشاء اتفاقاتی بوده که توجیهی برای آنها یافت نمی‌شده است. در اوایل پیدایش مفهوم تئوری توطئه، این فرضیات صرفا یکی از هزاران فرضیات ارائه شده برای حدس علل اتفاقات بوده است. از سال 1964 مفهوم تئوری توطئه به طور وسیع‌تری در اذهان عمومی جای گرفت و این واژه وارد دایره مکالمات مردم شد.
تئوری توطئه، تنها یک فرضیه ساده مبنی بر وجود دست‌های پشت پرده نیست؛ بلکه در حقیقت، مفهومی ساخته و پرداخته افرادی شکاک است که به دنبال پیچیدگی‌های غیرمنطقی و یافتن ردپاهایی عجیب در پشت پرده اتفاقات هستند. نظریه پردازان تئوری توطئه معمولا افرادی هستند که گمان می‌کنند متوجه اطلاعاتی می‌شوند که اکثریت مردم از آن چشم پوشی می‌کنند و به همین دلیل خود را از توده مردمی که آمار و اخبار رسمی دولت‌ها را می‌پذیرند، جدا و بالاتر می‌دانند. با فرض بر اینکه گروهی خاص حوادث را کنترل می‌کنند، نظریه تئوری توطئه می‌تواند در مقیاس محلی یا بین‌المللی فراگیر شود و رویدادی جزئی یا سلسله‌ای از حوادث را تحت پوشش قرار دهد و اعتماد توده مردم را نسبت به حاکمیت سلب کند.
فراگیری تئوری‌های توطئه در زمان‌های بحرانی و پر هرج و مرج به اوج خود می‌رسد. این نظریه‌ها معمولا پس از اتفاق افتادن حوادث مهم و دور از انتظار، در سطح ملی و بین‌المللی مطرح می‌شوند. بررسی‌ها نشان می‌دهند که بیان و گسترش تئوری‌های توطئه در زمان‌های بحرانی و حساس، باعث افزایش هرج و مرج و اضطراب مردم می‌شود. برای درک بهتر این موضوع کافی است مثال‌هایی از وقایعی بزنیم که در قرن بیستم بیشترین تئوری‌های توطئه را به سوی خود کشیدند؛ ترور جان اف کندی رئیس جمهور سابق ایالات متحده و همچنین حادثه 11 سپتامبر 2001. با بررسی دقیق هر دو این اتفاقات درمی‌یابیم که تئوری‌های توطئه به سردرگمی، استرس و اضطراب افراد دامن زده‌اند.
منشاء تئوری توطئه
به مرور و با افزایش سرسام‌آور تعداد تئوری‌های توطئه پیرامون مسائلی چون ترور جان اف کندی، فرود روی ماه و یا حادثه 11 سپتامبر 2001، اهمیت شناخت منشاء این موضوع بیش از پیش برای محققان و جامعه شناسان نمایان شد.
تحقیقات پژوهشگران نشان می‌دهد که توهم توطئه، به سلامت روان انسان آسیب شدیدی وارد می‌کند. افراد مبتلا به اختلالاتی چون پارانویا و خودشیفتگی بیشتر از دیگر افراد ممکن است دچار توهم توطئه باشند. از دیگر اختلالات روانشناسی که باعث ایجاد توهمات توطئه می‌شود، می‌توان به بدبینی، فرافکنی و جلب توجه نیز اشاره کرد. علاوه بر اختلالات ذکر شده، تولید تئوری‌های توطئه توسط افراد، می‌تواند ریشه در ناآگاهی و خرافات داشته باشد.
نظریه پردازان تئوری توطئه
محققان و پژوهشگران مختلف در سراسر دنیا، طبقه‌بندی‌های گوناگونی را برای تئوری‌های توطئه طرح ریزی کرده‌اند. در ادامه به برخی از این دسته بندی‌ها اشاره می‌کنیم.
دسته بندی جس واکر
جس واکر به طور کلی تئوری‌های توطئه را در 5 نوع مختلف می‌بیند:
- دشمن خارجی: در این نوع از تئوری‌های توطئه عامل تمام مشکلات و نابسامانی‌ها دسیسه دشمنان خارجی و توطئه‌های برون مرزی است.
- دشمن داخلی: معتقد به حضور توطئه‌گر اصلی میان مردم جامعه است که از درون جامعه شروع به کارشکنی می‌کند.
- دشمن بالادستی: در این نوع تئوری، معمولا افراد در راس قدرت و حاکمیت، متهم به کارشکنی در امور، در جهت بهره برداری به نفع خود هستند.
- دشمن زیر دستی: گروه عوام و توده احزاب مردمی متهم به اخلال و بی‌نظمی در جهت تغییر موضع قدرت هستند.
- توطئه با اهداف خیر: این نوع تئوری معتقد به وجود گروه‌های خیرخواه و نیک‌اندیش است که به طور پنهانی برای اصلاح امور و کمک به مردم فعالیت می‌کنند.
دسته بندی مایکل بارکن
مایکل بارکن تئوری‌های توطئه را در سه رده مختلف طبقه‌بندی کرده است:
- تئوری‌های توطئه مربوط به حوادث: این گونه نظریات پیرامون حوادث مشخص و تعریف شده‌ای به مانند حادثه 11 سپتامبر و ترور کندی و یا گسترش بیماری ایدز ایجاد می‌شود.
- تئوری‌های توطئه سیستمیک: در تئوری‌های سیستمیک، فرض بر این است که اهداف توطئه‌ها بسیار وسیع و در سطح کشوری یا جهانی است. در این گونه تئوری‌ها معمولا گروه یا فرقه خاصی متهم به فرافکنی برای کنترل جهان می‌شوند. به آن تئوری توطئه فراماسونری، یهودی، کمونیستی و یا کلیسای کاتولیک نیز اطلاق می‌شود.
- تئوری‌های ابر توطئه: در این نوع از نظریات، یک یا چند تئوری توطئه سلسله‌وار به یکدیگر متصل می‌شوند.
دسته بندی روتبارد
موری روتبارد به طرزی متفاوت تئوری‌های توطئه را تقسیم‌بندی می‌کند. او بر اساس رویکرد نظریه پردازان تئوری توطئه، آنها را به دو دسته سطحی و ریزبین تقسیم می‌کند. از نظر روتبارد، نظریه‌پرداز سطحی پس از مشاهده شواهد یک اتفاق به دنبال شخصی است که از آن اتفاق ممکن است سود ببرد. در حالیکه نظریه‌پرداز ریزبین ابتدا کار خود را با یک احتمال آغاز کرده و سپس به بررسی شواهد موجود می‌پردازد.
سریال ها و فیلم های درباره تئوری توطئه
نظریه تئوری توطئه یکی از سوژه‌های نسبتا پرتکرار برای فیلمسازان در سراسر دنیا و به خصوص فیلمسازان هالیوودی بوده است. معمولا فیلم‌ها و سریال‌هایی که با سوژه تئوری توطئه ساخته می‌شوند در ژانر معمایی، رازآلود و جنایی هستند. در ادامه به معرفی چند نمونه از بهترین آثار سریالی و سینمایی با سوژه تئوری توطئه می‌پردازیم.
سریال Mr. Robot
- سازنده: سم اسماعیل (Sam Esmail)
- امتیاز آی‌ام‌دی‌بی: 8.5
این سریال داستان هکر نابغه‌ای را روایت می‌کند که وارد بازی قدرتمندان شده و باید قوانین این بازی را نیز فرابگیرد.
فیلم Contagion
- کارگردان: استیون سودربرگ (Steven Soderbergh)
- امتیاز آی‌ام‌دی‌بی: 6.7
این فیلم در مورد شیوع جهانی بیماری خطرناک و ناشناخته‌ای است که جهان را در هرج و مرج کامل قرار داده است.
فیلم Shutter Island
- کارگردان: مارتین اسکورسیزی
- امتیاز آی‌ام‌دی‌بی: 8.1
فیلم Shutter Island، اثری با زمینه روانشناسی محسوب می‌شود که با مفهوم توهم توطئه ساخته شده است. این عنوان داستان کارآگاهی است که در جزیره‌ای دور افتاده و غیرعادی گیر افتاده است. می‌توان گفت این فیلم محبوب‌ترین فیلم تئوری توطئه است که تاکنون ساخته شده است.
فیلم کد داوینچی – The Da Vinci Code
- کارگردان: ران هاوارد (Ron Howard)
- امتیاز آی‌ام‌دی‌بی: 6.6
علاوه بر فیلم‌های ساخته شده در مورد توهم توطئه، کتاب تئوری توطئه نیز درخواست کمی در بازار ندارد که از جمله آنها می‌توان به آثار دن براون اشاره کرد. یکی از معروفترین آثار دن براون با مفهوم تئوری توطئه، کتاب کد داوینچی است. در سال 2006 فیلمی با همین عنوان و با بازی تام هنکس با اقتباس از این کتاب ساخته شد و مورد استقبال خوبی نیز قرار گرفت.
تئوری توطئه در ایران
نظریه تئوری توطئه در کشورهایی که برای مدت‌های مدیدی تخت نفوذ و سلطه استعمارگران قرار داشته‌اند، طرفداران بیشتری نسبت به دیگر کشورها دارد. یکی از دلایل این امر، تجربه تاریخی جامعه از دوران استبداد و استعمار است. تاریخ نشان می‌دهد که در طول دوره‌های گوناگون به خصوص دوران قاجار، دولت‌های بیگانه مخصوصا انگلیس، نقش پررنگی در تعیین سیاست‌های ملی ما داشته‌اند. با گذشت زمان این باور در مردم تقویت شد که در سرنوشت خود نقشی نداشته و تمام اخلال‌ها و کارشکنی‌ها توسط دولت بیگانه انجام پذیرفته است.
البته که دولت‌های استعمارگر آسیب‌های بسیاری را به منافع ملی ایران وارد کرده‌اند. اما حتی هم اکنون، بسیاری از احزاب و مسئولین سیاسی، اعتقاد راسخی به نقش پررنگ دولت‌های دیگر در هرگونه بی نظمی و اخلال دارند؛ نقشی پررنگ‌تر از خطاها و یا قصورات شخصی و یا اتفاقی. صادق زیباکلام پژوهشگر و استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران در کتاب ما چگونه ما شدیم به خوبی روند شکل‌گیری تئوری توطئه در ایران را شرح داده است. همچنین مطالعه کتاب جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران اثر احمد اشرف، محمدعلی همایون کاتوزیان و یرواند آبراهامیان به درک کامل تاریخچه تئوری توطئه در ایران کمک شایانی خواهد کرد.