در اینکه حکیم عمر خیام شخصیتی جهانی دارد، شکی نیست. اما ببینیم که چه چیزهایی در زندگینامه این فیلسوف بزرگ بوده که باعث شده است وی چنین جایگاهی در جهان داشته باشد.
حکیم عمر خیام را می‌توان دانشمندی مطرح در عرصه ریاضیات، فلسفه، اختر شناسی، موسیقی و ادبیات معرفی کرد که نام بلندآوازه وی نه تنها در ایران، بلکه در جهان نیز با رباعیات بی‌نظیر و پرمعنی‌اش معروف است. اما این همه ماجرا نیست. خیام دانشمند روزگار خویش بود و بر دانش آن زمان چیرگی کامل داشت و همین موضوع باعث شد تا وی در همان روزگار به القابی همچون امام، خواجه، حجه‌الحق، فیلسوف و حکیم خوانده شود. با همه این‌ها اگر می خواهید بیشتر با این بزرگمرد شهیر ایرانی آشنا شوید، در ادامه همراه پلازا باشید.
در ادامه می‌خوانید:
زندگینامه حکیم عمر خیام
خواجه امام حکیم غیاث‌الدین ابوالفتح عمربن ابراهیم خیام از دانشمندان بزرگ ایرانی است. وی در 28 اردیبهشت در نیمه اول سده پنجم هجری در نیشابور دیده به جهان گشود و در 12 آذر سال 520 هجری از دنیا رفت. هم‌اکنون آرامگاه خیام در شهر نیشابور قرار دارد که یکی از دیدنی‌های زیبای این شهر نیز شناخته می‌شود و معماری بنای آرامگاه در نوع خود قابل توجه است.
خوب است بدانید که بخش اصلی زندگی شاعر در عصر سلجوقیان گذشته است. خیام به دو زبان فارسی و عربی شعر می‌سرود و در علوم مختلف دارای دانش بالایی بود. خیام منجم بود. البته علاوه بر ریاضی و نجوم باید اشاره کنیم که این دانشمند فقید در فلسفه، تاریخ جهان و فقه نیز متبحر بود. وی اصول فقه را در میانسالی آموزش دید. بعد از آن به یادگیری فلسفه، حدیث، تفسیر، حکمت و ستاره‌شناسی روی آورد. برخی از منابع نیز در مورد ایشان نوشته‌اند که خیام فلسفه را به صورت مستقیم از زبان یونانی یاد گرفته است.
حدود سال 449 هجری بود که حکیم عمر خیام زیر نظر ابوطاهر که قاضی‌القضات سمرقند بود، کتابی در مورد معادله درجه سوم نوشت که به دلیل نزدیکی و رابطه صمیمانه با خواجه نظام‌الملک طوسی آن را به وی تقدیم کرد. وی در زمان زندگیش به دعوت پادشاه جلال‌الدین ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام‌الملک به اصفهان رفت و مسئولیت رصدخانه اصفهان را برای هجده سال عهده دار شد. خیام در آن سال‌ها به گردآوری سالنامه پرداخت و تقویم جلالی را به همراه دانشمندانی دیگر گردآوری کرد. وی همچنین رساله‌ای درباره چگونگی محاسبات نجومی نیز به رشته تحریر در آورد.
دستاوردها و آثار خیام
در زندگینامه خیام می‌بینیم که این دانشمند و شاعر بزرگ در طول زندگی گهربارش آثار بی شماری را در زمینه‌های ریاضی، نجوم، فلسفه و ادبیات از خود به یادگار گذاشت. چنانکه امروزه خیام به عنوان شخصیتی جهانی نیز شناخته شده است و در علوم مختلف نیز آثار ارزشمندی دارد.
ریاضیات و ستاره شناسی
همان‌طور که اشاره شد، حکیم خیام نیشابوری به عنوان یکی از مطرح‌ترین ستاره‌شناسان عصر خود شناخته می‌شد. وی برای تنظیم گاه‌شمار ایرانی مدار کره زمینه به دور خورشید را تا 16 رقم محاسبه کرد و همین موضوع باعث شد تا دقت محاسبات خیام باعث گردآوری سالنامه‌ای شود که از کوچکترین نقصی به دور بوده و دقت آن نیز در جهان بی مثل و مانند است.
وی در ریاضیات اولین کسی است که به مطالعه در زمینه معادلات درجه اول، دوم و سوم پرداخته و آنها را به شیوه منظمی دسته‌بندی کرده و در کتاب جبر خود این تحقیقات را نشان داده است. با این حساب کتاب جبر وی به عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار علمی در قرون وسطی نیز برای جهانیان شناخته شده است. همچنین عمر خیام آثار زیادی نیز در زمینه علم ستاره‌شناسی دارد. در آن زمان وی فراتر از دانش نجوم عصر خود می‌دانست؛ به طوری که اشعارش نشان می‌دهند خیام معتقد بوده زمین به دور محور خود می‌چرخد و دلیل پیدایش شب و روز نیز همین موضوع است.
موسیقی
حکیم عمر خیام در زمینه موسیقی و ارتباط آن با ریاضی نیز تحقیقات زیادی داشته است و در کتاب «القول علی اجناس التی بالاربعاء» نتیجه تحقیقاتش را در زمینه تحلیل ریاضی موسیقی بیان می‌کند.
از دیگر آثار حکیم عمر خیام می‌توان به نوروزنامه اشاره کرد. این کتاب درباره رسوم و آداب ایرانی‌ها در عید نوروز بوده که در ضمن شامل اطلاعاتی در مورد برخی از پادشاهان ایرانی نیز است. این عنوان که فارسی روان و دلنشینی دارد در سال 1312 توسط مجتبی مینوی چاپ شد. زيج ملکشاهی یا زيح جلالی از دیگر آثاری است که خیام در تألیف آن نقش مهمی داشته است. همچنین از آثار دیگر خیام که نسخه‌ای از آن در بریتانیا نگهداری می‌شود، رساله في الوجود نام دارد که وی این رساله را برای «فخرالملك بن المؤ‌يد» نوشته بود.
فلسفه و ادبیات
فلسفه و نظریه‌های فلسفی با ارزش خیام را می‌توان به خوبی در رباعیات بی‌نظیرش مشاهده کرد. وی در این زمینه که از ابن سینا پیروی می‌کند، دارای نظریات فلسفی مخصوص به خود نیز است. در فلسفه خیام جایی برای ستمگری و جاه طلبی وجود ندارد و با این حساب وی در آثار و اشعارش اشاره می‌کند که دنیا محل گذر است و آدمی همواره باید به یاد مرگ خود باشد:
آن قصر که بهرام درو جام گرفت آهو بچه کرد و شیر آرام گرفت
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
رباعیات خیام
اگر اهل ادبیات باشید، حتما می‌دانید که رباعی از کوتاه‌ترین گونه‌های شعر فارسی است و در تعریف رباعی همین بس که این گونه شعری از ابتکارات ایرانی‌ها برای نشان دادن ذوق و قریحه مردمان این دیار است. درواقع رباعی را می‌توان ساده‌ترین شعر فارسی بیان کرد که همگان شیفته آهنگ و تشبیهات زیبایش می‌شوند. مخصوصا آنکه اثری از رباعیات عاشقانه خیام باشد. تعداد رباعیات خیام 57 عدد بوده و همان‌طور که در بالا هم اشاره کردیم با خوانش آنها می‌توانیم تا اندازه زیادی به زبان شاعری و فلسفی شاعر پی ببریم.
شهرت جهانگیر حکیم عمر خیام را باید مدیون ادوارد فیتز جرالد (Edward Fits Gerald) شاعر انگلیسی باشیم؛ چراکه وی با برگردان رباعیات خیام به زبان انگلیسی برای نخستین بار این سراینده بزرگ ایرانی را به جهانیان شناساند که در پی آن رباعیات این دانشمند فقید به زبان‌های مختلفی نیز ترجمه شد. در ادامه به چند نمونه از رباعیات خیام اشاره خواهیم کرد:
چون عهده نمی‌شود کسی فردا را
حالی خوش دار این دل پر سودا را
می نوش به ماهتاب ای ماه که ماه
بسیار بتابد و نیابد ما را
********
خیام اگر ز باده مستی خوش باش
با ماه رخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نیستی است
انگار که نیستی چو هستی خوش باش
*********
امروز ترا دسترس فردا نیست
و اندیشه فردات به جز سودا نیست
ضایع مکن این دم ار دلت شیدا نیست
کاین باقی عمر را بها پیدا نیست
حقایقی جالب درباره عمر خیام
همان‌طور که در بالا اشاره کردیم، عمر خیام نیشابوری به عنوان یک دانشمند ایرانی آثار ارزشمندی را از خود به جای گذاشته است و دستاوردهای زیادی را به دنیای علم و ادبیان ارزانی داشته است. خالی از لطف نیست اگر در ادامه چند حقیقت جالب دیگر نیز از حکیم عمر خیام بدانید:
- در وین نمایی از چهار دانشمند ایرانی مشهور به چهارطاقی دانشمندان ایرانی بنا شده است که متشکل از مجسمه‌هایی از ابن سینا، زکریای رازی، ابوریحان بیرونی و حکیم عمر خیام است.
- در سال 1970 دهانه‌ای در ماه به نام خیام نامگذاری شد.
- او از شاگردان فقه استاد بزرگ امام محمد موفق نیشابوری (Mowaffaq Nishapuri) بود.
- حکیم عمر خیام نقش زیادی در توسعه هندسه غیراقلیدسی داشت.
- خیام را ارائه دهنده روشی برای به دست آوردن ضرایب بسط دوجمله‌ای یا مثلث پاسکال می‌شناسند.
- وی نقش زیادی در انتقال علم ریاضی به جامعه عرب و اروپا داشت.
- بسیاری از نویسندگان که درباره خیام نوشته‌اند وی را فردی ریاضیدان، محقق و مورد احترام معرفی کرده‌اند.
- با توجه به گفته‌های تاریخی، خیام و حسن صباح و خواجه نظام‌الملک از دوستان و یاران هم در سال‌های ابتدایی تحصیل بودند که هر کدام به طریقی در مسیر علم قدم گذاشتند.
- در تونس هتلی به نام خیام وجود دارد.
- در سال 2019 گوگل به مناسبت 971 امین سال تولد خیام در 28 اردیبهشت لوگویش را به عکس وی مزین ساخت.
سخن پایانی ؛ سمرقند روایتی از زندگی خیام
با بررسی زندگی و آثار خیام درمی‌یابیم که وی جدا از شخصیت علمی، از جهت جایگاه اجتماعی نیز مرتبه بالایی داشته و در علم و اخلاق و دین نیز زبانزد است. ما در این مطلب تلاش کردیم که شما را با این دانشمند فقید ایرانی بیشتر آشنا کنیم. حالا اگر برایتان جالب است که بیشتر درباره حکیم عمر خیام بدانید، پیشنهاد می‌کنیم کتاب «سمرقند» تألیف امین معلوف را مطالعه کنید. این کتاب به زندگینامه خیام می‌پردازد و از تعاملات وی با چهره‌های تاریخی هم عصرش می‌گوید و رابطه عاشقانه وی را با بانویی شاعر به شکلی هنرمندانه در قالب داستانی گیرا و خواندنی بیان می‌کند.
شما از این شاعر بزرگ چه می‌دانید؟ آیا رباعی از وی به یاد دارید که با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید؟